خلاقیت به‌عنوان تمایل به تولید یا شناسایی ایده‌ها، جایگزین‌ها یا امکاناتی تعریف می‌شود که ممکن است در حل مشکلات، برقراری ارتباط با دیگران و سرگرم کردن خود و دیگران مفید باشد. افراد برای خلاق بودن باید اطراف خود را به روش یا از منظری جدید تماشا کنند. توانایی ایجاد جایگزین‌ها یا دیدن متفاوت اطراف به‌طور منحصربه‌فرد با تغییر اتفاق نمی‌افتد، بلکه نیازمند اقداماتی اساسی‌تر مانند انعطاف‌پذیری و لذت بردن از هر آن چیزی است که تاکنون دیده یا شنیده نمی‌شد.

یک محیط خلاق می‌تواند یک اتاق، یک دفتر، یک ساختمان، مجموعه‌ای از ساختمان‌ها، یک انبار بازسازی شده، محوطه دانشگاه، خیابان، منطقه، محله و گاهی اوقات یک شهر باشد. البته این مکان‌ها به همان اندازه می‌توانند کاملاً غیرخلاقانه باشند. آنچه یک محیط را خلاق می‌کند این است که به کاربر این حس را می‌دهد که می‌تواند به مکانی که در آن قرار دارد شکل دهد یا آن را از نو خلق کند.

شهر خلاق و نوآوری شهری

شهر خلاق به‌عنوان یک رویکرد و چارچوبی متمایز و در عین حال انعطاف‌پذیر ارائه می‌شود و زمانی ارزشمند است که رویکرد شهر خلاق را تحت نگرانی‌های جدیدی قرار می‌دهد که به تقویت مجدد آن کمک می‌کند. شهر خلاق شهری است که در آن خلاقیت یک عامل استراتژیک در توسعه شهر به‌شمار می‌رود. چنین شهری مکان‌ها، تجربیات، جاذبه‌ها و فرصت‌هایی را برای پرورش خلاقیت در بین شهروندان خود فراهم می‌کند.

درک شهر خلاق به‌عنوان یک رویکرد به دو دلیل مهم است. اولین مورد ظرفیتی است که این رویکرد برای تأثیرگذاری در حوزه‌های سیاست‌های شهری و فرهنگی حفظ می‌کند. دوم این‌که رویکرد شهر خلاق به معرفی درک پیچیده‌ای از بعد فرهنگی که محیط‌های شهری، زندگی عمومی و حکمرانی شهر دارند، کمک کرده است. خلاقیت نه تنها کلید موفقیت، بلکه یک گرایش طبیعی شهرها است که این امر درک شدن آن را در محیط‌های شهری ضروری می‌کند رویکرد شهر خلاق به‌ویژه در رادیکالی‌ترین فرمول‌بندی‌های اولیه خود، ارتباط نزدیکی با نوآوری شهری دارد.

نوآوری شهری نیز به‌عنوان فرایند جدید یا بهبود یافته‌ای درک می‌شود که به‌طور قابل‌توجهی با فرآیندهای قبلی متفاوت است. برای دهه‌ها، تمرکز نوآوری بر پیشرفت‌های فنی قرار داشت، اما امروزه تمرکز بر فرآیندهای غیرفناورانه نیز در حال گسترش است و حتی گاهی برای بهره‌گیری از نوآوری هیچ نیازی به استفاده از فناوری نیست. برای مثال نوآوری ممکن است شامل معرفی وسایل‌نقلیه خودران هوشمند، برقی و تقاضامحور یا طراحی نوعی برنامه‌ریزی شهری باشد که نیازی به استفاده از خودرو ندارد. بیش از نیم میلیون شهر در جهان وجود دارد و همه آن‌ها تا حدی نوآوری دارند. خلاقیت یک فرآیند واگرا و نوآوری دارای منطق همگرا است و به همین دلیل این دو به یکدیگر نیاز دارند.

نوآوری و خلاقیت در شهرها

نظریه‌های توسعه محلی و منطقه‌ای شهرها طی دهه‌های اخیر شاهد ظهور مجموعه‌ای از تغییرات بود که جنبه‌های مختلف مرتبط با فرهنگ را به‌عنوان عناصر کلیدی در آینده واقعیت‌های شهری مفهوم‌سازی کرد. این مفاهیم در قالب اصلی «شهر خلاق» گنجانده شد و یک مدل بدیهی را تشکیل داد که دارای ارزش کلی بود. پس از آن بررسی فرآیندهایی که از طریق آن‌ها چارچوبی منسجم و پذیرفته‌شده در این زمینه شکل گرفت، ماهیت پیچیده شهر خلاق را آشکار کرد و به سیاست‌گذاری‌هایی با تأثیرگذاری بالا در زمینه شهرسازی منتهی شد. بخش فرهنگی محیط‌های شهری امروزه بسیار حائز اهمیت است. شهرها و مناطق متعدد سیاست‌هایی را طراحی می‌کنند که خواستار عمل در حوزه‌های مرتبط با آن هستند و سازمان‌های بین‌المللی اصلی اهمیت محوری فرهنگ، خلاقیت و نوآوری را در حکمرانی شهری و توسعه شهر به رسمیت شناخته‌اند.

هدف شهرسازی خلاق این است که شهر به‌عنوان یک اثر هنری زنده در نظر گرفته شود که در آن شهروندان می‌توانند در ایجاد یک مکان دگرگون‌شده مشارکت داشته باشند. این امر مستلزم بر خودرای از خلاقیت اقشار مختلف هم‌چون مهندسان، مددکاران اجتماعی، برنامه‌ریزان شهری، شخصیت‌های تجاری، برگزارکنندگان رویدادها، معماران، متخصصان مسکن، متخصصان فناوری اطلاعات، روان‌شناسان، مورخان، انسان‌شناسان، دانشمندان علوم طبیعی، محیط‌بانان، هنرمندان مردمی و مهم‌تر از همه مردم عادی باشد که به‌عنوان شهروند در شهرها زندگی می‌کنند. این خلاقیت، همه‌جانبه و نه‌تنها محرک کشف یک اختراع فنی جدید، بلکه مولد ایجاد تعاملات در جریان شهری است.

هر دوره‌ای از تاریخ به شکل خاصی از خلاقیت نیاز دارد، چراکه بدون شک امروز با دیروز و فردا متفاوت خواهد بود. خلاقیت پاسخی برای همه مشکلات شهری نیست، اما پیش‌زمینه‌هایی را ایجاد می‌کند که در آن امکان فراهم آوردن فرصت‌هایی برای یافتن راه‌حل‌های خلاقانه برای توسعه شهری وجود دارد. خلاقیت شهری مهم‌تر از همه نیازمند تغییر در طرز فکر و برخورداری از اخلاق است. این اخلاق مربوط به هر آن چیزی می‌شود که زندگی می‌بخشد، آن را حفظ می‌کند و گسترش می‌دهد. این امر مستلزم تمرکز بر خلاقیت نرم است که شامل توانایی پرورش شهرها و بوم‌شناسی فرهنگی آن‌ها می‌شود.

خلاقیت همواره در طول تاریخ در شهرها وجود داشته، هرچند با عناوین نبوغ، مهارت، استعداد یا هوش اختراع شناخته می‌شده است. به عبارت دیگر شهرهای سراسر جهان به خودی خود و مطابق معمول ایجاد نشده و هر یک از ویژگی‌های برخوردار است که بدون شک لازمه آن‌ها برخورداری از عنصر خلاقیت محسوب می‌شود. امروزه نیز شهرها به دلایل مختلفی از این عنصر بهره می‌برند. در اصل این‌گونه احساس می‌شود که خلاقیت می‌تواند پاسخی به مشکلات و فرصت‌های تغییر شرایط تجارت جهانی، تجدید ساختار اقتصادی، اقتصاد مبتنی بر فناوری اطلاعات و جامعه‌ای باشد که تمرکز عمده آن‌ها بر خلق ثروت از طریق ایده‌ها است. این امر به تغییرات چشمگیری منجر می‌شود که شبیه یک تغییر پارادایم به نظر می‌رسد.

لزوم بهره‌گیری از خلاقیت و نوآوری در شهرها

بسیاری از شهرها یا مناطق امروزی در حال نابودی هستند و دلیل عمده چنین امری این است که بسیاری از آن‌ها به دلایل زیرساخت‌های فیزیکی یا استمرار در عملکرد به شیوه‌های مرسوم، در گذشته خود گیر کرده‌اند. پیشگیری از این نابودی مستلزم تغییر در نگرش‌ها و نحوه اداره سازمان‌های شهری است که این امر به‌شدت به بهره‌گیری از عنصر خلاقیت نیاز دارد. این اقدام با افزایش رقابت‌پذیری همراه است، چراکه نشان می‌دهد منابع رقابت شهرها با یکدیگر اکنون در سطوح متفاوتی از قبل قرار دارد و شهرها باید فراتر از صرف هزینه‌های پایین و بهره‌وری بالا با یکدیگر رقابت کنند. بخشی از این رقابت نو می‌تواند شامل غنای فرهنگی یک شهر، بهبود ظرفیت شبکه‌سازی آن در سطح جهانی و همگام شدن با بهترین‌های جهانی با ایجاد توانایی مشارکت جوامع یا افزایش آگاهی و کیفیت طراحی شهرها نه‌تنها به‌عنوان یک افزونه، بلکه به‌عنوان بخشی ذاتی از توسعه باشد که از طریق درک نحوه عملکرد شهری با استفاده از پتانسیل رسانه‌ها صورت می‌گیرد.

هدف شهرهایی که سعی در بهره‌گیری از خلاقیت دارند ایجاد شرایطی است که تصمیم‌گیرندگان شهری بتوانند پتانسیل‌هایی مانند تبدیل زباله‌ها به منابع تجاری را بازنگری، دارایی‌های پنهان مانند کشف سنت‌های تاریخی را برای تبدیل شدن به یک محصول جدید ارزش‌گذاری مجدد و دارایی‌های معنوی هم‌چون سرمایه اجتماعی که باعث تولید ثروت می‌شود را اندازه‌گیری کنند.

بهره‌گیری از خلاقیت می‌تواند با برانگیخته شدن شور و اشتیاق شهروندان نسبت به شهر خود با توسعه برنامه‌هایی همراه باشد که به آن‌ها یاد می‌دهد شهر خود را دوست داشته باشند؛ برنامه‌هایی که میل آن‌ها را به یادگیری و کارآفرینی افزایش می‌دهد. این اقدام می‌تواند با پرورش استعدادهای محلی، بازنگری منابع فرهنگی، پیکربندی مجدد زیرساخت‌های شهری، بازگویی داستان متمایز هر شهر برای نسل جوان، بازاندیشی در برنامه‌های درسی برای آموزش مهارت‌های باکیفیت‌تر و مواردی از این قبیل صورت بگیرد و با افزایش تاب‌آوری شهری به‌عنوان اصل اساسی بقای شهرها همراه شود که نیازمند برنامه‌های آموزشی جدید است.

شبکه شهرهای خلاق یونسکو

شبکه شهرهای خلاق یونسکو (UCCN) در سال ۲۰۰۴ با هدف ارتقای همکاری بین شهرهایی ایجاد شد که خلاقیت را به‌عنوان یک عامل استراتژیک برای توسعه پایدار شهری شناسایی کرده‌اند. در حال حاضر این شبکه را ۳۵۰ شهر در سراسر جهان تشکیل می‌دهند که با هم در جهت یک هدف مشترک عمل می‌کنند، این هدف شامل قرار دادن خلاقیت و صنایع فرهنگی در قلب برنامه‌های توسعه خود در سطح محلی و همکاری فعال در سطح بین‌المللی است.

شبکه شهرهای خلاق نه‌تنها به‌عنوان بستری برای تأمل در نقش خلاقیت به‌عنوان اهرمی برای توسعه پایدار، بلکه بستری برای اقدام و نوآوری به‌ویژه برای اجرای دستور کار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار و هفت زمینه خلاقانه صنایع دستی و هنرهای عامیانه، هنرهای رسانه‌ای، فیلم، طراحی، غذا، ادبیات و موسیقی است.

نوآورترین و خلاق‌ترین شهرهای جهان

ووهان چین برای پاسخ به بیماری همه‌گیر کرونا و تحول، انطباق و پاسخ به همه‌گیری کووید -۱۹ موفق به دریافت جایزه «بازیابی نوآوری» شد.

کمیسیون اروپا دورتموند آلمان را به دلیل تاریخچه نوآوری خود از طریق همکاری با پروژه «شهر همسایگان» به‌عنوان پایتخت نوآوری اروپا در سال ۲۰۲۱ و وانتا فنلاند را به دلیل تلاش‌های خود در زمینه نوآوری به‌عنوان «شهر نوآورانه در حال ظهور اروپا» معرفی کرد.

توکیوی ژاپن با توجه به نحوه به‌کارگیری فناوری شهری، ظرفیت دیجیتال آن و مهم‌تر از همه تأثیر اجتماعی مثبت، نوآورترین و مبتکرترین شهر سیاره زمین شناخته شد. بر اساس این شاخص، بوستون جایگاه دوم و نیویورک رتبه سوم را به خود اختصاص دادند.

مانیز اسپانیا در شبکه شهرهای خلاق یونسکو به‌عنوان «شهر صنایع دستی و هنرهای محبوب» شناخته می‌شود.

بوستون ایالات متحده به دلیل «بافت فرهنگی و ثروت انسانی»، در کنار بهره‌گیری از مدل متنوع گردشگری، عنوان «بهترین شهر خلاق» را به دست آورد.

نوآورترین شهرهای جهان در سال ۲۰۲۲ شامل توکیو، لندن، نیویورک، پاریس، سنگاپور، لس‌آنجلس، بوستون، سانفرانسیسکو و هیوستون و در سال ۲۰۲۳ شامل لندن، نیویورک، توکیو، پکن، پاریس، سانفرانسیسکو، لس‌آنجلس، شانگهای، سئول و مسکو بود.