انسان‌ها از سال‌های دور از آجر برای ساخت‌وساز استفاده می‌کرده‌اند و قدمت آن به عنوان یکی از مصالح ساختمانی به 7000 سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد.

نقطه آغازین تولید آجر از عهد باستان شروع شد. زمانی که متوجه شدند پس از طغیان گل‌ولای در کناره‌های دجله و فرات، رسوباتی به جای می‌ماند که چسبندگی خاصی دارد. این رسوبات بر اثر تابش آفتاب و عمل تبخیر ترک می‌خوردند و در نهایت با از دست دادن آب درون آنها قطعات نامنظمی به وجود می‌آمد. به دلیل انسجام این قطعات به جا مانده، آنها را در ساخت دیوارهای گلی مورد استفاده قرار دادند. این خاک لای که حاوی سیلت بسیاری بود، در تولید آجر مورد توجه قرار گرفت.

از این رو می‌توان از آجر به عنوان نخستین عنصر پیش‌ساخته با تولید انبوه یاد کرد که به خلق آثار بینظیر معماری آجری انجامید.

تولید آجر در گذشته

    واحدهای اولیه آجر اغلب از خشت بودند و در آنها از کاه به عنوان اتصال‌دهنده استفاده می‌شد. امروزه شواهد موجود در خرابه‌های هاراپا بوهن و موهنجودارو جنس آجرهای اولیه را به خوبی نشان می‌دهند. هم‌چنین در نقاشی‌های دیواری مقبره تبس، بردگان مصری در حال مخلوط کردن و حمل رس برای ساخت آجرهای خشک‌شده در برابر آفتاب هستند.

روند تولید آجر بعد از مدت کمی تکامل پیدا کرد. به این صورت که گل رس و کاه را با لگد کردن مخلوط می‌کردند. سپس آنها را در قالب‌های مستطیلی یا مربعی ریخته و در مقابل آفتاب قرار می‌دادند تا خشک شود. دلیل استفاده از کاه این بود که می‌توانست رس را نگه دارد و همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، نقش اتصال‌دهنده را ایفا می‌کرد.

در واقع مردم مصر، بابل و آشور در روند پخت به این تجربه رسیدند که با گداختن رس، آجری به دست می‌آید که نسبت به آجرهای قبلی در برابر هوا مقاوم‌تر است.

این روند تا زمانی ادامه داشت که پیشرفت‌هایی در این زمینه حاصل شد و آجرها در کوره پخته شدند. اختراع کوره‌های پخت حدودا 3500 سال قبل از میلاد صورت گرفت و از این زمان به بعد آجرهای به دست‌آمده بدون نور خورشید و در آب‌وهوای خنک نیز مورد استفاده قرار گرفتند و از محبوبیت خاصی برخوردار شدند.

از همان ابتدا روند تکامل تولید آجر و معماری آجری در هر نقطه از دنیا مسیر خاص خود را پیش گرفت. در ادامه به این موضوع در حکومت رومی‌ها، در سراسر قاره اروپا و در قاره آمریکا پرداخته می‌شود.

معماری آجری رومی‌ها

رومی‌ها از خاک رس قرمز یا سفید برای ساخت آجر استفاده می‌کردند. آنها آجرهایشان را در فصل بهار تولید می‌کردند و پس از گذشت دو سال ذخیره، به فروش می‌رساندند. آجرهای ساخته دست رومی‌ها از نظر شکل و اندازه با سایر نمونه‌ها تفاوت داشتند و به اشکال مربع، مستطیل، دایره و مثلث ساخته می‌شدند.

در امپراتوری رم موارد استفاده آجر در ساختمان‌های عمومی و خصوصی بسیار زیاد بود. بدین صورت که در مراکز فرهنگی، قلعه‌ها و طاق‌ها به کار برده می‌شد. از دروازه هرکولانیوم پمپئی که در تصویر بالا مشاهده می‌کنید، می‌توان به عنوان سازه‌ای آجری در رم نام برد.

دوره گسترش آجر در اروپا

گسترش هنر آجرسازی در سراسر اروپا مرهون تلاش‌های امپراتوری رومی‌ها در این زمینه و خلق آثار زیبای معماری آجری است. این وضعیت تا زمان سقوط آنها ادامه داشت تا اینکه بعد از آن تقریبا این هنر از میان رفت و تنها در ایتالیا و امپراتوری بیزانس ماندگار شد.

در قرن یازدهم میلادی این هنر فاخر از این مناطق به فرانسه و در قرن دوازده از ایتالیا به شمال آلمان وارد شد. همین امر باعث به وجود آمدن دوره گوتیک با ساختمان‌هایی با آجر قرمز شد. نمونه‌های این سبک را در سازه‌های کشورهایی مانند دانمارک، سوئد، لهستان، بلاروس و فنلاند می‌توان دید.

    به طور کلی در دوره رنسانس و باروک از محبوبیت سازه‌های آجری کاسته و به گچ افزوده شد. این روند تا اواسط قرن 18 ادامه داشت و بعد از این زمان مجددا دیوارهای آجری مورد توجه قرار گرفتند. در قرن شانزدهم میلادی معماری آجری دوران رنسانس جایگزین آجر گوتیک شد.

همان‌طور که پیشتر بیان شد، در طی سالها هنر آجرکاری در اغلب کشورهای اروپایی گسترش پیدا کرد. برای مثال پس از آتش‌سوزی بزرگ لندن بخش عمده این شهر با آجر بازسازی شد. همچنین بقایای ساختمان‌های آجری زمان هنری هشتم نیز گواهی بر این امر است.

معماری آجری در قاره آمریکا

از گذشته تاکنون آجر در آمریکا طرفداران بسیاری داشته و هنوز هم در بین مصالح محبوب از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و انواع آجر بسته به مکان و کاربرد استفاده می‌شود. برای مثال نمونه‌های آجر خشتی که در ابتدای مطلب بیان شد، قرن‌هاست که در آمریکای مرکزی به خصوص مکزیک ساخته و به کار برده می‌شود.

از پیشگامان استفاده از آجر در آمریکا می‌توان به ویرجینیا اشاره کرد که از اوایل سال 1611 سازه‌هایی با این متریال ساختند. در این زمان استفاده از این متریال برای نما ساختمان‌های تجاری مورد توجه قرار گرفت. شواهد امر نشان می‌دهد که در سال 1621 از ویرجینیا آجرهایی به مقصد برمودا به منظور دریافت غذا منتقل می‌شده است.

جالب است بدانید که بسیاری از آسمان‌خراش‌های آمریکا با آجر پوشیده شده‌اند. برای مثال برای ساخت امپایر استیت حدود 10 میلیون آجر مصرف شد.

استفاده از ماشین‌آلات در صنعت آجرسازی

حدودا تا سال 1885 آجرها به وسیله دست ساخته می‌شدند. اما انقلاب صنعتی در روند تولید آن نیز تحولات شگرفی پدید آورد و ماشین‌آلات آجرسازی به بازار عرضه شدند. تولید آجر با استفاده از این ماشین‌ها به طرز شگفت‌آوری سرعت گرفت. تا جایی که تا سال 1925 یک ماشین صنعتی مخصوص فقط در یک روز تعداد 12000 آجر تولید می‌کرد و این امر پیشرفت‌های بسیاری را برای آجر به ارمغان آورد.

بیان این نکته نیز خالی از لطف نیست که محبوب‌ترین رنگ در بین تنوع آجرهای رنگی به خصوص در گذشته، قرمز است. نمود این محبوبیت را می‌توان در سازه‌های برخی از مشهورترین معماران قرن بیستم مانند لوکوربوزیه، لوئیس خان و اف‌ال رایت دید.

تاریخچه معماری آجری در ایران

قدمت معماری آجری در ایران به درستی مشخص نیست. اما با مشاهده بقایای کوره‌های آجرپزی و سفال‌پزی در سیلک و شوش که به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد، می‌توان به عمر حدودی آن پی برد.

    آجر در فارسی آجور، اُجر، اُجور، آغر، آگر و اُگور است که در پارسی باستان آگوروم، در کردی مهابادی خشتی سور و در سیستانی کرک گفته می‌شـود. آجر در واقع نام بابلی خشت‌نوشته‌هایی بود که بر آنها فرمان حکومتی و منشورهای دولتی را می‌نوشتند.

در ایران از دیرباز آجر به عنوان یکی از محبوب‌ترین مصالح ساختمانی همواره مورد توجه بوده، در معماری ایرانی جایگاه منحصر به فردی را به خود اختصاص داده است. هنوز هم هر جا که در کشور ما خاک به اندازه کاقی اما سنگ به مقدار کم در دسترس است، آجرپزی رواج دارد اما تفاوتی که نسبت به گذشته دارد این است که موارد مصرف آن نسبت به قبل گسترده‌تر شده است.

اما سوالی که در اینجا پیش می‌آید این است که چه ویژگی‌هایی در آجر آن را نزد معماران ایرانی تا این حد محبوب کرده و سبب به وجود آمدن آثاری شگرف شده است؟

در جواب این سوال باید گفت، آجر به دلیل دارا بودن خصوصیاتی خاص که در زیر به آنها اشاره شده، توانسته این محبوبیت را رقم بزند.

    استحکام و دوام

    تنوع در اندازه، رنگ، طرح

    در دسترس بودن مواد اولیه آن و تولید آسان

    عایق در برابر گرما و سرما

    همخوانی با سایر مصالح همچون کاشی، سنگ و گچ

استفاده از آجر در دوره‌های مختلف معماری در ایران

در همه ادوار ایران استفاده از آجر مورد توجه بوده است. برای مثال در زمان حکومت ساسانیان آجرپزی و کاربردهای آن بسیار گسترده بوده و نشانه‌های این امر را می‌توان در بناهای به جای مانده از آن زمان مانند آتشکده‌ها به وفور مشاهده کرد.

    در زمان سلجوقیان از آجر به عنوان یکی از مصالح اصلی برای ساخت اسکلت بسیاری از بناها مانند مساجد، برج مقبره‌ها، بناهای شاهی، کاروانسراها، بناهای عمومی و آب‌انبارها استفاده می‌کردند. در این دوره که عصر گسترش معماری آجری است، تلفیق کاشی و آجر و هم‌چنین آجر با نقوش مهری و برجسته معمول شد. در همین زمان بود که هنر معماری ایرانی به نقاطی بسیار دور حتی تا آفریقا پیش رفت.

اگر بخواهیم کلی‌تر بگوییم، صنعت آجرپزی پیش از هخامنشی تکامل یافت و در این زمان پخت آجرهای لعاب‌دار منقوش و برجسته محبوبیت بسیاری پیدا کرد.

نمونه‌های معماری آجری در ایران

در ایران با بهره‌مندی از آجر آثار فاخری پدید آمده که در زیر به چند نمونه از آنها اشاره شده است.

    گنبد سلطانیه (بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان)

    برج مهماندوست در دامغان

    برج علاءالدین در ورامین

    ساختمان برج بابل

    طاق کسری در کاخ تیسفون

    گنبد قابوس (مرتفع‌ترین بنای آجری جهان)

    چغازنبیل (مربوط به تمدن ایلامی، در جنوب شرقی دزفول)

جایگاه آجر در ایران امروز

این روزها هم‌چنان همانند گذشته استفاده از آجر از توجه خاصی برخوردار است و با توجه به شواهد امر، معماری آجری و سفالینه با سرعت چشمگیری رو به پیشرفت است. استفاده از آجر در دکوراسیون داخلی، کف و محوطه‌سازی کاربردهای جذابی است که در معماری امروز ایران بسیار به چشم می‌خورد. خوشبختانه با این روند، بازگشت به اصالت معماری ایرانی و دوری از نماهای غربی در سازه‌های جدید مسیری است هموار.