ماخونیک؛ روستایی دیدنی در خراسان

روستای ماخونیک روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان سربیشه است و در منطقه ماخونیک و دهستان دُرُح قرار دارد. فاصله روستا با شهر بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی به ۱۳۰ کیلومتر می رسد و در ۲۰ کیلومتری شمال نهبندان واقع شده است. فاصله آن با افغانستان ۳۵ کیلومتر است و برای رسیدن به آن باید ۷۸ کیلومتر از شهر سربیشه به سمت شرق حرکت کرد. ارتفاع این روستا از سطح دریا به ۱۵۸۳ متر می رسد. خود منطقه ماخونیک نیز ۱۲ روستا دارد و روستای ماخونیک بزرگترین آن محسوب می شود.

اهالی این روستا مسلمان و سنی مذهب -حنفی- هستند و بر اساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵ تعداد آنها به ۷۸۷ تن می رسد. همان گونه که پیش از این نیز گفتیم تبار مردم ماخونیک به افغانستان باز می گردد و به مانند بیشتر مردم این دیار به زبان فارسی و با لهجه ای خاص تکلم می کنند. شغل اصلی مردم روستا دامداری است و در کنار آن به صورت مختصر کار کشاورزی نیز انجام می دهند.

بیشتر محصولات کشاورزی ماخونیک شامل گندم، سیر، جو، شلغم، چغندر و زردک می شود و مردم این منطقه به میزان محدودی گوجه فرنگی، پیاز و زعفران نیز کشت می کنند. باغداری در این منطقه چندان رواج ندارد و تنها تعدادی درخت عناب، توت، انجیر، انار، سیب، انگور و بادام در نزدیکی جوی های آب و قنات روستا کاشت می شود. تعدادی از اهالی نیز در معادن سنگ نزدیک به ماخونیک مشغول به کار هستند و تعدادی دیگر نیز به دلیل خشکسالی و بیکاری، برای کار به شهرهای اطراف مراجعه می کنند.

در کنار اینها زنان روستا نیز پیشه قالیبافی را در پیش گرفته اند و اقتصاد خانواده را با هنر دست خود می چرخانند.

معماری جالب خانه‌های ماخونیک

خانه‌های روستای ماخونیک نیز مثل باورهای آن خاص و دیدنی است البته تا حدود ۱۰۰ سال آن‌ها در شیله زندگی می‌کردند. شیله‌ها در واقع شکاف‌های طبیعی و مصنوعی کوه بودند که هنوز بقایای آن باقی مانده است. ماخونیکی‌ها خانه‌هایشان را در کنار همدیگر و به‌صورت فشرده بنا کرده‌اند. خانه‌هایی کوچک که هر چند حیاط، ایوان و حتی پنجره ندارند و کیپ تا کیپ هم ساخته شده‌اند اما با صفا و پر مهر هستند و این نشان از همدلی و وحدت اهالی این روستا است و البته اقلیم نیز نقش زیادی در ساخت این خانه‌ها داشته است.

این مردمان مجبور بودند با هرآنچه در محیط اطراف یافت می‌شود، خانه‌هایشان را برپا کنند و البته با توجه به محدودیت‌های محیطی در به کار بردن مصالح نیز صرفه‌جویی می‌کردند. چراکه خاک رس و درختچه‌های خودرو چون بنه یا پسته کوهی و سرم (Sorom) که آن زمان در شرق خراسان برای ساختن خانه به کار می‌بردند، کمیاب بود.

بنابراین ماخونیکی‌ها خانه‌هایی بسیار ساده و محقر ساختند. ماخونیکی‌ها دو نوع خانه داشتند؛ خانه‌های کرشکی Kereski که عمومیت داشت و خانه‌های خاشه‌ای که بیشتر افراد ثروتمند داشتند و در واقع خانه تابستانی بود.

اکثر خانه‌های ماخونیک تنها یک اتاق دارد که مستقیم به کوچه‌های باریک و تنگ وصل می‌شود. این خانه‌ها به‌گونه‌ای ساخته شده‌اند که یک متر از سطح زمین پایین‌تر است و دیوارهای قطور و سقف کوتاه دارند و این به‌دلیل سرمای منطقه ماخونیک است تا در زمستان درون خانه گرم باشد. اشتف (Estaf) یا سقف خانه را به‌شکل کله قوچی یا درمی (Doromi) می‌زدند و بعد با شاخ و برگ درختان پوشانده و روی آن را گل اندود می‌کردند.

خانه‌ها ابعاد و اندازه یکسان ندارند و دیوارهای آن مستقیم بنا نشده‌اند. برخی اتاق‌ها چهارگوش، برخی نیم دایره و مثلثی و به‌صورت نامنظم ساخته‌اند. در ورودی نیز کوتاه و کوچک است و پای درگاه ورودی به‌سمت داخل نیز یک تا دو پله وجود دارد. به‌طور کلی خانه‌ها شامل اجزای زیر است:

کرشک: اجاقی است که در کنار دیوار ساخته شده و دودکش نیز دارد.

کُرکار: کارگاه بافندگی انواع بافته‌های مویی و کرباس

پهلوکرشکی: جایی در کنار اجاق که در آن هیزم و دیگ می‌گذارند.

جاسفره: محل نگهداری سفره و خمیر کردن آرد

جادستاس: محل نگهداری دستاس

جاپالیشن: مکانی است که ظرف سفالی نمک را در آن قرار می‌دهند.

جافرشی: محل نشستن و پهن کردن زیرانداز

طاقچه علمی: این طاقچه محل نگهداری کتاب است.

کندوک: محل نگهدای محصولات و موادغذایی است.

کندوک‌ها در واقع انبارهای ذخیزه موادغذایی بودند که چندین نوع داشتند:

کندوک گلی: این کندوک در واقع خمره‌های سفالی بود که در گوشه‌ای از خانه قرار می‌دادند و آذوقه‌هایی که برای مصرف نیاز داشتند را در آن نگه می‌داشتند.

کندوک سنگی: کندوک‌های سنگی در واقع حفره‌های طبیعی‌ است که در سنگ‌های اطراف روستا ایجاد کرده‌اند و هر خانواده یکی از این کندوک‌ها داشت. آذوقه را در این کندوک‌ها می‌گذاشتند و آن را با گل و سنگ می‌بستند و هر زمان که نیاز داشتند حفره را باز می‌کردند. جالب است بدانید این کندوک‌ها برای ماخونیکی‌ها اهمیت زیادی داشت و حتی جزو اموال ارث محسوب می‌شد.

کن تِرس: یکی دیگر از کندوک‌های ماخونیکی‌ها کن ترس بود که برای انبار کردن علوفه زمستانی بزها کاربرد داشت. کن ترس‌ها شکاف و درزهای دره مشرف به زمین‌های کشاورزی بود.