«مکان سوم»؛ قلب تپنده تعامل اجتماعی و همزیستی فرهنگی شهرها
کتابخانه‌ها در دنیای امروز، فراتر از محل نگهداری کتاب، به فضاهایی چندمنظوره و پویا تبدیل شده‌اند که با طراحی نوآورانه و ارائه برنامه‌های اجتماعی متنوع، نقش کلیدی در تقویت تعامل، همبستگی فرهنگی و ارتقای کیفیت زندگی شهری دارند و به همین دلیل به آنها «مکان سوم»، بعد از خانه و محل کار، اطلاق می‌شود.
Admin1
در دنیای مدرن، کتابخانه‌ها بیش از آنکه فقط مکانی برای دسترسی به منابع باشند، به فضاهای اجتماعی مهمی تبدیل شده‌اند که تعامل، مشارکت و همبستگی جامعه را تقویت می‌کنند. این فضاها، با طراحی‌های نوآورانه و عملکردهای چندگانه، نقش کلیدی در شکل‌دادن به زندگی شهری و بهبود کیفیت زیست مردم ایفا می‌کنند.
کتابخانه‌ها به‌عنوان مراکز اجتماعی پویا و متنوع شناخته می‌شوند که فراتر از نگهداری کتاب، فضاهایی انعطاف‌پذیر برای ارتباط و فعالیت‌های گروهی فراهم می‌کنند. طراحی‌های مدرن کتابخانه‌ها با هدف ایجاد تعادل میان فضای خصوصی و تعامل اجتماعی، امکان حضور افراد با نیازها و سلیقه‌های مختلف را در کنار هم فراهم می‌کند.
اصول مهم در طراحی کتابخانه‌ها
اصول مهم در طراحی کتابخانه‌های امروزی شامل ایجاد فضاهای باز و چندمنظوره است تا به‌گونه‌ای طراحی شوند که بتوانند به‌راحتی میزبان انواع فعالیت‌ها همچون نشست‌های گروهی، کارگاه‌های آموزشی، جلسات گروه‌های اجتماعی و همچنین فضاهایی برای تفریح و استراحت باشند. این فضاها باید انعطاف‌پذیر باشند تا بتوانند نیازهای مختلف کاربران را پاسخ دهند و حس تعلق و تعامل اجتماعی را تقویت کنند.
طراحی ارگونومیک و قابل دسترس کتابخانه‌ها برای تمام گروه‌های سنی و توانمندی‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است تا همه افراد، از کودکان و سالمندان گرفته تا کسانی که محدودیت‌های جسمی دارند، بتوانند به راحتی از امکانات کتابخانه استفاده کنند و به بازدیدهای مکرر ترغیب شوند.
در کنار این موارد، برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی متنوع همچون باشگاه‌های کتاب‌خوانی، کلاس‌های آموزشی، نمایشگاه‌ها و رویدادهای هنری و فرهنگی به‌طور منظم برگزار می‌شوند تا پیوندهای اجتماعی و هویت‌های جمعی در میان اعضای جامعه شکل بگیرند و فضای کتابخانه به یک نقطه مرکزی برای تعاملات فرهنگی و اجتماعی تبدیل شود.
ایجاد «میکروکانکشن» یا همان تعاملات کوتاه و غیررسمی میان بازدیدکنندگان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ این نوع تعاملات ساده و روزمره همچون گفت‌وگوی کوتاه، تعامل با دیگر اعضای جامعه و اشتراک تجربیات کوچک، حس تعلق به جامعه را افزایش می‌دهد و به شکل‌گیری یک فضای اجتماعی گرم و پذیرنده کمک می‌کند. این اصول موجب می‌شوند که کتابخانه‌ها فراتر از یک مکان ذخیره و نگهداری کتاب، به مراکز فعال اجتماعی تبدیل شوند که نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی، ارتقای فرهنگ و بهبود کیفیت زندگی شهری ایفا می‌کنند. مطالعات در شهرهایی همچون برمن آلمان و گلاسگوی اسکاتلند نشان داده‌اند که کتابخانه‌ها به‌عنوان «مکان سوم» بعد از خانه و محل کار، نقش مهمی در ایجاد فضایی برای همزیستی فرهنگی و تعامل بین گروه‌های مختلف ایفا می‌کنند.
این پژوهش‌ها حاکی از آن است که کتابخانه‌ها با فراهم کردن محیطی بی‌طرف و فراگیر، فرصتی برای ملاقات‌های غیررسمی و گفت‌وگو میان افراد از پیشینه‌های گوناگون فراهم می‌آورند که به تقویت احساس تعلق و همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. در برمن، کتابخانه‌ها به‌طور خاص به‌عنوان مراکز تلاقی فرهنگی شناخته می‌شوند که گروه‌های قومی و اجتماعی مختلف می‌توانند بدون دغدغه‌های تبعیض و محدودیت، در کنار هم حضور پیدا کنند و در فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی شرکت کنند.
در گلاسگو نیز کتابخانه‌ها با برنامه‌های متنوع فرهنگی و اجتماعی، زمینه‌ساز شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی محلی و افزایش تعاملات میان افراد به‌ویژه در مناطق با جمعیت متنوع از نظر قومی و اقتصادی شده‌اند. این فضاها علاوه‌بر ارائه خدمات کتابخانه‌ای، نقش مهمی در مقابله با انزوای اجتماعی و افزایش مشارکت اجتماعی دارند و به‌عنوان بسترهای کلیدی برای تقویت سرمایه اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی شهری عمل می‌کنند. نتایج این مطالعات تأکید می‌کند که طراحی فضاهای کتابخانه‌ای باید به‌گونه‌ای باشد که امکان برقراری تعاملات غیررسمی، انعطاف‌پذیری فضاها و دسترسی آسان برای تمامی گروه‌ها را فراهم کند تا این مراکز بتوانند به‌عنوان هسته‌های اجتماعی پویا در شهرهای معاصر عمل کنند.
کتابخانه‌های برجسته‌ای که مرکز تعاملات اجتماعی هستند
کتابخانه‌های عمومی سنگاپور در دهه‌های اخیر به‌ویژه از سال ۲۰۰۰ به بعد توسعه یافته‌اند و نمونه برجسته آن، کتابخانه موسوم به باغستان است که در سال ۲۰۱۴ افتتاح شد. این کتابخانه با مساحتی حدود ۴۵۰۰ متر مربع در خیابان اورچارد، منطقه پرتردد و تجاری سنگاپور واقع شده و به‌عنوان یک فضای چندمنظوره شهری با استقبال گسترده روبه‌رو شده است.
طراحی منحصربه‌فرد داخلی این کتابخانه، شامل قفسه‌های کتاب با اشکال ارگانیک و مبلمان سبک و مینیمالیستی است که حس باز بودن فضا را ایجاد می‌کند و تمرکز بر مجموعه‌های کتاب را افزایش می‌دهد. تقسیم‌بندی در این فضاها نه بر اساس گروه سنی، بلکه بر اساس عملکرد انجام شده است؛ طبقه پایین که به نام فضای استودیو شناخته می‌شود، فضایی تعاملی و اجتماعی دارد و برای برگزاری کارگاه‌ها، برنامه‌ها و تبادل تجربیات طراحی شده است. فضاهای «خلق» و «خیال‌پردازی» در این بخش با تجهیزاتی مثل چاپگرهای سه‌بعدی و نرم‌افزارهای طراحی، کاربران را به فعالیت‌های خلاقانه ترغیب می‌کنند.
بخش آمفی‌تئاتر هم فضایی باز و انعطاف‌پذیر است که برای نشست‌های غیررسمی و برنامه‌های کوچک مناسب است و به‌ویژه میان نوجوانان و جوانان محبوبیت دارد. فضای نشیمن بالا نیز محیطی آرام برای مطالعه و تمرکز فراهم کرده است و صندلی‌های خصوصی همچون کپسول‌های تک‌نفره، فضایی مناسب برای خواندن و تمرکز را مهیا می‌کنند.
کتابخانه عمومی سمباونگ که در سال ۲۰۰۹ افتتاح شده و حدود ۳۰۰۰ متر مربع مساحت دارد، نمونه دیگری از کتابخانه‌های چندمنظوره سنگاپور است که با طراحی حساس به نیازهای متضاد کاربران، همچون فعالیت‌های پرجنب‌وجوش کودکان و بخش‌های مطالعه آرام، فضایی مناسب برای همزیستی این نیازها فراهم کرده است. فضاهای چندمنظوره این کتابخانه به کاربران امکان می‌دهد به‌راحتی بین فعالیت‌های فردی و گروهی جابه‌جا شوند و نیازهای مختلف خود را برآورده کنند.
تمرکز اصلی کتابخانه‌های سنگاپور بر ارتقای جامعه و خلاقیت است و این مراکز با میزبانی برنامه‌های متنوع آموزشی، فرهنگی و اجتماعی، فرصت‌هایی برای تقویت پیوندهای اجتماعی و ابراز خلاقیت فراهم می‌کنند. امکانات تکنولوژیکی پیشرفته مثل چاپ سه‌بعدی و کارگاه‌های دیجیتال نیز کاربران را به یادگیری معاصر و مشارکت فعال تشویق می‌کنند. این ویژگی‌ها بخشی از «طرح اصلی کتابخانه آینده» سنگاپور هستند که هدف آن ایجاد فضاهای فراگیر، خلاق و متصل به جامعه است.
بر اساس آمار رسمی، کتابخانه باغستان سالانه بیش از ۴۰۰ هزار بازدیدکننده دارد که نشان‌دهنده استقبال بسیار بالای مردم از این فضای چندمنظوره و اجتماعی است. علاوه‌بر این، کتابخانه‌های عمومی سنگاپور به افزایش مشارکت اجتماعی و فرهنگی در سطح شهر کمک کرده‌اند و نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که این مراکز موجب ارتقای کیفیت زندگی شهری، افزایش تعاملات اجتماعی و حس تعلق به جامعه شده‌اند. ادغام فناوری‌های نوین در این کتابخانه‌ها موجب شده است کاربران در فرایندهای یادگیری و خلاقیت با انگیزه و فعال‌تر شرکت کنند.
کپنهاگ، پایتخت دانمارک، یکی از پیشروترین شهرهای جهان در زمینه توسعه فضاهای شهری اجتماعی و پایدار است که به‌طور ویژه بر ادغام کتابخانه‌ها در شهر به‌عنوان مراکز اجتماعی تأکید دارد. این شهر مجموعه‌ای از کتابخانه‌های نوآورانه را ایجاد کرده است که بیشتر در مناطق پرجمعیت و نزدیک به ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی قرار دارند تا به‌عنوان مراکز اجتماع و فرهنگ محلی عمل کنند. این کتابخانه‌ها با طراحی چندمنظوره، فضای مناسبی برای گردهمایی‌های اجتماعی، کارگاه‌های آموزشی، و فعالیت‌های فرهنگی فراهم می‌آورند. برای مثال، کتابخانه مرکزی کپنهاگ که در سال ۲۰۰۶ افتتاح شد، با مساحتی بیش از ۵۰ هزار متر مربع یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های اسکاندیناوی است که علاوه‌بر خدمات امانت کتاب، میزبان نمایشگاه‌ها، برنامه‌های موسیقی و نشست‌های فرهنگی نیز می‌باشد. دسترسی آسان به این کتابخانه از طریق شبکه حمل‌ونقل عمومی موجب شده است سالانه بیش از ۱.۲ میلیون بازدیدکننده جذب کند که این رقم نشان‌دهنده تأثیر قابل‌توجه آن بر زندگی اجتماعی شهروندان است.
شهر برمن در شمال غربی آلمان، نمونه‌ای برجسته از استفاده کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان فضاهای اجتماعی پویا و مولد تعاملات بین‌فرهنگی است. کتابخانه‌های برمن به ویژه کتابخانه مرکزی و شعبه‌های مختلف آن در محله‌های مختلفی از جمله گرپلینگن و نوئه‌وار، با جمعیتی چند قومی و متنوع، نقشی فراتر از مکانی برای مطالعه و امانت کتاب ایفا می‌کنند. این کتابخانه‌ها به فضاهایی تبدیل شده‌اند که به مردم با پیشینه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی اجازه می‌دهند تا در کنار هم حضور داشته باشند و از طریق «میکروکانکشن‌ها» و ارتباطات کوچک، تعاملات اجتماعی سبک، کوتاه‌مدت اما معنادار را تجربه کنند. این نوع تعاملات که شامل مشاهده غیرمستقیم دیگران، تبادل نگاه و لبخند یا گفت‌وگوهای کوتاه است، به ایجاد حس تعلق و همبستگی اجتماعی در محیط شهری کمک می‌کند.
کتابخانه‌های برمن به دقت قواعد رفتاری را تنظیم و اجرا می‌کنند تا محیطی امن و مطلوب برای همه کاربران ایجاد شود. این قواعد شامل ممنوعیت خوابیدن، استعمال دخانیات و مصرف الکل در فضاهای کتابخانه‌ای است تا توازن میان پذیرش کاربران مختلف و حفظ نظم و آرامش حفظ شود. کارمندان کتابخانه نیز نقش فعال در مدیریت این تعادل دارند، به‌طوری که سعی می‌کنند بدون محروم کردن افراد آسیب‌پذیر همچون بی‌خانمان‌ها یا نوجوانان پرخطر، شرایط استفاده بهینه از فضا را برای آنها فراهم کنند.
اهمیت کتابخانه‌های برمن در دوران پاندمی کووید -۱۹، به‌عنوان زیرساخت‌های اجتماعی به‌وضوح نشان داده شد؛ این کتابخانه‌ها با رعایت پروتکل‌های بهداشتی باز ماندند و توانستند محل امنی برای تعامل اجتماعی محدود شده در سایر مکان‌های عمومی فراهم کنند. گزارش‌های رسانه‌ای محلی نشان داد که مردم حتی حاضر بودند برای استفاده از خدمات کتابخانه صف بکشند، زیرا این فضا به آنها احساس نزدیکی و تعلق اجتماعی می‌داد، حتی وقتی امکان تماس مستقیم کم بود.
کتابخانه مرکزی برمن به‌عنوان مرکزی برای جمعیت متنوع شهری، از مناطق مرفه تا محله‌های کم‌درآمد، خدمات ارائه می‌دهد و در کنار آن، شعبه‌هایی در محله‌های با تنوع قومی بالاتر، نقش کلیدی در تقویت انسجام اجتماعی و حمایت از ادغام فرهنگی ایفا می‌کنند. مجموع این عملکردها موجب شده است کتابخانه‌های برمن به‌عنوان «مکان سوم» شناخته شوند؛ یعنی فضاهایی خارج از خانه و محل کار که فرصتی برای ارتباط، تبادل فرهنگی و ایجاد حس تعلق فراهم می‌آورند.
کتابخانه مرکزی برمن سالانه بیش از ۸۰۰ هزار بازدیدکننده دارد که این رقم بیانگر جایگاه مهم آن در زندگی اجتماعی شهر است. برنامه‌های متنوع فرهنگی، آموزشی و اجتماعی برگزار شده در کتابخانه‌های این شهر موجب شده است این مکان‌ها به قطب‌های اصلی تعامل اجتماعی و همزیستی فرهنگی در شهر تبدیل شوند.
