وقتی نامی از حمام عمومی به گوش می‌خورد، آن فضای قدیمی با یک زیر زمین تو رفته و درهای چوبی با محیطی بخار گرفته و کاشی‌های قدیمی یا کف سنگی به ذهن ما می‌رسد. متصدیان حمام با مشت و مال و ماساژهای سنتی ارائه خدمات می‌کنند. لنگ و قدیفه و کیسه و سنگ پا، همه با هم در اختیار شما قرار می‌گیرد و پس از یک استحمام درست و حسابی و در نهایت یک نوشابه شیشه‌ای خُنک، از حمام که خارج می‌شوید انگار جانی دوباره گرفته‌اید.

حمام‌های عمومی با بروز شدن زندگی و احداث حمام‌های مجزا در هرخانه، رفته رفته به ورطه فراموشی سپرده شدند و بسیار کم مورد استفاده قرار می‌گیرند. سبک زندگی ایرانیان در گذشته، حمام را به مکانی عمومی نه تنها برای نظافت،‌ بلکه برای معاشرت در خصوص مسائل مختلف زندگی، جامعه و معیشت تبدیل کرده بود.

اهالی محل و فامیل‌ها همدیگر را در حمام‌ها می‌دیدند و جویای احوال همدیگر می‌شدند. حمام‌ها در فرهنگ ایرانی سمبلی از نظافت و معماری تاریخی – هنری مختص هر منطقه محسوب می‌شدند که به تدریج در حال فراموشی هستند. اما امروزه نیز، اگرچه با از دست دادن قابلیت قبلی، استفاده از حمام‌های عمومی محدود شده اما به لطف فعالیت‌های مثبت عمرانی و ترمیم بافت‌های قدیمی،‌ از حمام‌های تاریخی به نحو مثبتی استفاده می‌شود.

 حمام‌های سنتی در ایران، بخشی از فرهنگ این دیار کهن است و استان اردبیل با پیشینه تاریخی خود دارای حمام‌های سنتی متعددی است.

به روایت تاریخ حمام‌های اردبیل در کل ایران زمین به جهت ساخت، معماری، نقاشی و توجه ویژه در نگهداری بی‌همتا بوده و هم‌اکنون برخی از این حمام‌ها با توجه به بلااستفاده بودن به موزه تبدیل شده است.

حمام ظهیرالاسلام(آقانقی)

حمام آقانقی(ظهیرالاسلام) یکی از حمام‌های تاریخی اردبیل است که از دوران صفویه به جای مانده است. این حمام را شخصی به نام ظهیرالاسلام در دوره صفوی بنا نمود و ۲۰۰ سال بعد بخش‌هایی به آن اضافه شد.

در زمان قاجار فردی به نام «آقا نقی موتمن الرعایا» این حمام را خریداری و بازسازی نموده و به همین دلیل این حمام به نام هر دو نفر نامیده می‌شود. این حمام تاریخی امروزه پس از بازسازی های انجام یافته تبدیل به موزه مردم شناسی اردبیل شده است.

در این بنا دو مرحله ساختمان متفاوت با فاصله زمانی حدود ۲۰۰ سال قابل تشخیص است. این مطالعات نشان می‌دهد که مصالح بخش چال حوض حمام حدوداً ۶۵۰ سال قدمت دارد و مصالح دیگر قسمت‌ها در حدود ۴۵۰ سال. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۹۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

در این موزه علاوه بر نمایش ۳۳ نوع مجسمه با پوشش محلی مردم استان اردبیل، آثار و دست نوشته‌های مربوط به هویت تاریخی و فرهنگی این منطقه جمع‌آوری و عرضه شده است. این موزه محل مناسبی برای آشنایی با نحوه زندگی، آداب و رسوم پوشش محلی مردان و زنان، نحوه پخت غذاهای محلی و آیین‌های خاص این استان است.

حمام آقانقی با زیربنای ۷۲۰ متر از دو قسمت واحد مردانه و زنانه تشکیل شده است. این حمام در میدان عالی قاپوی اردبیل اول خیابان اصلی سعدی واقع شده است.

حمام تاریخی پیرزرگر

حمام مربوطه به دوره قاجاریه که سال ۱۳۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این حمام به‌علت قرارگیری در محله قدیمی پیرزرگر و روبروی مسجد تاریخی همان محله به حمام پیرزرگر معروف شده که دارای دو بخش مردانه و زنانه است.

حمامی که در بدنه سقف گنبدی‌اش، نقاشی‌های زیبایی از پرواز ملائک و گل و بوته‌های شاه عباسی و اسلیمی توریقی چشم هر بیننده‌ای را مبهوت خود می‌کند.

در این حمام درب ورودی و راهروی ساده و بی‌آلایشی چشم نوازی می‌کند. اما رختکن آن شکل قدیمی خود را حفظ کرده است. سکوی قدیمی، شاه‌نشین‌ها، کف سنگ‌فرش و حوض سنگى هشت ضلعى با چهار بازوى سنگى که با یک پله کوچک به سکوى رختکن منتهى مى‌شود.

سقف رختکن با نواری که با گل‌هاى تکرارى نقاشى شده، تزیین شده و این نوار از پایین به آویزها و از بالا به عرقچین گنبد ادامه دارد. رویه گنبد با عدد «بته ترمه» بزرگ به چهار قسمت تقسیم شده است. بین آن‌ها، تصاویرى از ملائک و گل و بوته‌هاى اسلیمى نقاشى شده است. اما در زیر عرقچین، کنگره‌اى مرکب از ۱۶ آویز به صورت گردنبندى قرار گرفته که در متن آن‌ها گل و بوته‌هاى اسلیمى نقاشى شده است. یک ردیف پایین‌تر در رویه دوازده آویز، صحنه‌هاى مجلسى نقاشى شده است.

بقیه آویزها و چهار فیل‌گوش میان آن‌ها، سفیدکارى شده و آثار نقاشى آن از بین رفته است. نقاشى‌هاى دیوار شاه‌نشین‌ها هم در نتیجه سفیدکارى از بین رفته است ولى نمونه نقاشى‌هاى شاه‌نشین‌ها را مى‌توان در شاه‌نشین سمت راست در ورودى حمام دید. این شاه‌نشین با یک دیوار جدید از رختکن جدا شده و به صورت انبار خرده‌ریز درآمده است. در یکایک دیوارهاى آن، نقاشى‌هاى قدیمى دیده مى‌شود.

داخل حمام، به صورت چهار تاقى بلند با آویزهاى متعدد و یک گنبد کوچک نسبت به وسعت حمام است و ابعاد آن ۵×۴ متر است. دیوار خزینه آب گرم و در ورودى، با تاق‌نماى کم‌عمق ساخته شده است.

حمام تاریخی ملاهادی یا حاج محسن

حمام ملاهادی یکی دیگر از حمام‌های تاریخی اردبیل است که در محله ملاهادی و در کوچه ملاهادی واقع است. این حمام در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ و با شماره ثبت ۱۱۱۹۴ به فهرست آثار ملی کشور اضافه شد.

حمام ملاهادی شامل دو بخش زنانه ومردانه است این حمام که معماری اصیل ایرانی در آن به چشم می‌خورد دارای یک در ورودی ستون‌دار با آجر قرمز بنا شده و دارای گنبند معمولی است. رختکن آن به صورت هشت ضلعی و گنبدی دایره‌ای شکل بر روی آن سوار شده است.

پی بنا سنگی با ملات شفته آهک و بدنه بنا آجری با ملات آهکی بوده و پوشش بنا به صورت گنبد است و الحاقاتی از جمله دوش‌های انفرادی در داخل حمام دیده می‌شود.

قسمت مردانه راهروی پیچ در پیچی به نام میاندر، سربینه را به بخش گرم‌خانه ارتباط می‌دهد. سرویس بهداشتی نیز در گوشه سمت راست آن واقع شده است. بخش گرم‌خانه به صورت فضایی هشت ضلعی با پوشش گنبد از نوع عرقچین، نورگیر سقفی و چهار نورگیر در بدنه گنبد است که به‌وسیله کاربندی‌های زیبایی تزئین شده، همچنین آثار نقاشی در گنبد دیده می‌شود.

در قسمت انتهایی گرم‌خانه فضای آتش‌خانه یا آتش‌دان قرار گرفته که راه ورودی آن مسدود است. در انتهای سمت چپ گرم‌خانه فضای مربع شکلی قرار گرفته که راه ورودی آن مسدود است. در انتهای سمت چپ گرم‌خانه فضای مربع شکلی قرار گرفته که دو حوضچه کوچک (آب گرم و سرد) در آنجا واقع شده و دوش‌های انفرادی که گویا جزء الحاقات بعدی حمام است، در قسمت زنانه نیز عیناً فضاها تکرار می‌شوند.

حمام تاریخی ابراهیم آباد

این بنا همانند اکثر حمام‌های اردبیل متعلق به دوره قاجار بوده و تا سال ۱۳۶۸ مورد استفاده قرار می‌گرفته است در جوار مسجد و پل ابراهیم آباد در خیابان آیت الله مدرس واقع شده و دارای یک بخش ورودی هشتی است که به عنوان فیلتری ما بین سربینه و فضای بیرونی عمل می‌کند که با گذشت زمان همسطح با کف کوچه شده و با یک پله می‌توان وارد سربینه شد که محلی برای تعویض و نگهداری لباس و کفش بوده است.

فرم پلان به صورت هشت نیم هشت بوده و انباری در قسمت جنوب غربی سربینه و میان‌در، در قسمت شمال شرقی آن واقع شده است.

بعد از طی کردن مسیر میان‌در به فضای گرم‌خانه می‌رسیم که سقف دارای کادربندی و گنبد عرقچین است. پوشش سربینه با کادربندی آجری و گنبد عرقچین است که به صورت یک پوشش عمل می‌کند. نظافت‌خانه حمام نیز در محوطه گرم‌خانه و در ضلع شرقی آن واقع شده و پوشش آن طاق چهار بخشی است. تون (آتشخانه) در شمال غربی حمام واقع شده است.

این حمام در قسمت سربینه دارای نقاشی‌های زیبایی بوده که در حال حاضر با سیمان سفید پوشانده شده است. همچنین کادربندی‌های زیبایی در این بخش اجرا شده که علاوه بر نقش تزئینی، نقش سازه‌ای را نیز در این بنا به‌عهده دارد.

این بنا از ابتدا تحت تملک خانواده واثقی بوده که در سال ۱۳۸۰ توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل خریداری و در حال حاضر به شکل سفره خانه سنتی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

حمام تاریخی سولا

حمام سولا مربوط به سده‌های ۱۰ تا ۱۳ ه.ق است و در شهرستان نمین، بخش مرکزی، دهستان ویکلیج شمالی، روستای سولا واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ دی ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۰۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شهرستان نمین چهار حمام تاریخی و قدیمی به نام‌های حمام حور، دودران، محمدیان و سولا را در خود جای داده و بزرگترین آن‌ها حمام تاریخی و قدیمی معروف به حمام سولا است.

این حمام هم به دوره قاجاریه بر می‌گردد و قدمت ساختمان آجری این بنای ارزشمند تاریخی که با ملات گچی و آهکی ساخته شده و ۱۲۰ سال از عمر آن می‌گذرد.

طاق این حمام قوسی شکل بوده و به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نمین نور مورد نیاز درون این حمام در زمان استفاده از آن توسط نورگیرهایی که بر بالای پشت بام آن تعبیه شده تامین می‌شده است.

کف این حمام نیز برای حرکت گرما در نقاط مختلف حمام کانال‌کشی شده و دارای بینه، سربینه، خزینه و گرم‌خانه مخصوص به خود بوده است.

حمام تاریخی سیدآباد

حمام سیدآباد در محله سیدآباد اردبیل  واقع شده که در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۳۴۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و مربوط به دوره قاجاریه است.

از منظر معماری یکی از حمام‌های بسیار مهم شهر اردبیل به شمار می‌رود، این حمام دارای سبک معماری دوره قاجاریه که مشابه حمام‌های هم‌دوره خود هم‌چون حمام ابراهیم آباد و یعقوبیه است.

حمام سیدآباد شامل دو بخش زنانه و مردانه بوده که در حال حاضر بخش زنانه حمام تخریب و به فروش رسیده و بخش مردانه دایر می‌باشد.

سلسله فضاهای تشکیل دهنده این حمام چنین می‌باشد؛ ورود به هشتی مستطیلی حمام از طریق چهار پله با اختلاف سطح ۸۲/۱ متر از سطح کوچه میسر می‌گردد. دالان ورودی با گردش ۹۰ درجه در این بخش شخص را به سربینه هشت ضلعی حمام هدایت می‌کند. سکوهایی سنگی دور تا دور این بخش به عنوان سکوهای رختکن ایجاده شده‌اند. به‌دلیل بالا آمدن کف این بخش حوض سنگی هشت گوش آن مدفون گشته و این بخش دارای تزئینات نقاشی زیبایی بوده که در دوره‌های گذشته تراشیده شده است و در حال حاضر کاربندی‌های اجرا شده بر روی زمینه هشت و نیم هشت تزئین کننده این فضا می‌باشد.

نقاشی‌های زیبایی از زنان و مردان و مناظر طبیعی در بخش سربینه تزئین کننده این بخش بوده که در دوره‌های گذشته تراشیده شده و در حال حاضر کاربندی زیبای اجرا شده بر روی هشت و نیم هشت تزئین کننده این فضا است.

بنا دارای پی سنگی با ملات آهکی و جرزها و پایه‌های آجری به ضخامت ۸۰ الی ۱۰۰ سانتیمتر است که در مقابل نیروهای رانشی گنبد در طول زمان مقاومت کرده‌اند. قوس‌های به‌کار رفته از نوع قوس جناغی، با شیوه اجرای آجر به سبک رومی و ضربی است.

حمام تاریخی منصوریه

حمام محله‌ای منصوریه که در مجاورت مسجد منصوریه واقع شده یادگار دوره قاجار و دارای سبک معماری این دوره و مشابه حمام‌های هم‌دوره خود همچون حمام ابراهیم آباد، سیدآباد و یعقوبیه است.

ورود به داخل بنا از طریق هشتی مستطیل شکلی میسر می‌گردد. پوشش این بخش تخت و دارای اتاقکی جهت تون تاب (کارگر حمام) بوده که در حال حاضر این اتاقک تخریب شده است.

پس از گذر از هشتی با دو زاویه ۹۰ و ۴۵ درجه وارد بخش سربینه با پلان هشت و نیم هشت می‌شویم این بخش در کاربندی‌های سقف دارای تزئینات نقاشی با طرح‌های اسلیمی بوده که در حال حاضر بر روی نقاشی‌های باقیمانده اندود گچ کشیده شده است. پوشش این بخش گنبد عرقچین با کاربندی بر روی زمینه هشت است.

تزئینات به‌کار رفته در بخش سربینه شامل نقاشی‌هایی در طرح‌های اسلیمی و گل و گیاه بوده که بخش‌هایی از آن در اثر آتش سوزی از بین رفته ولی قسمت‌هایی از این تزئینات در زیراندود گچ حفظ شده است. این بخش همچنین دارای گنبدی با کاربندی اجرا شده بر روی زمینه هشت و نیم هشت بوده که علاوه بر نقش سازه‌ای نقش تزئینی را نیز ایفا می‌کند. همچنین در بخش‌هایی از سربینه از کاشی لعاب‌دار در رنگ‌های متنوع همچون فیروزه‌ای استفاده شده است.

بنا دارای پی سنگی با ملات شفته آهکی و جرزها و پایه‌های آجری به ضخامت ۸۰-۱۰۰ سانتیمتر می‌باشد که در مقابل نیروهای رانشی گنبد در طول زمان مقاومت کرده‌اند.

حمام تاریخی شیخ

حمام حاج شیخ واقع در میدان عالی‌قاپو شهر اردبیل بوده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که قدمت این حمام تاریخی مربوط به اواخر دوره صفویه بوده و این حمام به دلیل متعلق بودن به «حاج شیخ» به این نام معروف شده است و این حمام هم‌اکنون به عنوان موزه صنایع دستی استفاده می‌شود.

ورودی بنا از طریق یک هشتی زیبا پوشش گنبدی مدور است و غرفه‌های اطراف آن با طاق‌های جناغی مسقف شده است؛ این بخش نقاشی‌های زیبایی داشته که بخش عمده آن‌ها در سفیدکاری‌ها، از بین رفته و تنها قسمتی از نقوش گل و بوته و اسلیمی ساده باقی‌مانده است.

بخش اصلی حمام ۲ شاه‌نشین بزرگ متقابل و ۲ نیم‌گنبد کوچک دارد که به خزینه آب گرم و در ورودی منتهی می‌شود و گنبد اصلی مرتفع بوده و بر ستون‌ها و طاق‌های کناری تکیه زده است.

داخل حمام شیخ، ۲ شاه‌نشین بزرگ متقابل و ۲ نیم‌گنبد کوچک وجود داشته و گنبد اصلی بلند و با آویزهای گسترده بر طاق‌نماها و نیم‌ستون‌های مربع تکیه دارد. خزینه حمام شیخ به‌صورت یک اتاقچه بوده و به جای دراز دیواری استفاده شده بود، به کاربران اجازه می‌داد تا با سطل، آب مصرفی خود را از آن‌جا بردارند که بعدا با تغییر کاربری دیوار نیمه‌کاره نیز تبدیل به در شد.

حمام های عمومی درست همانند سایر اجزای تاریخی که در گذشته مورد استفاده بودند و امروزه استفاده از آنها کمرنگ شده، بخشی از فرهنگ و تاریخ هر منطقه محسوب می‌شوند و می‌توان با مدیریت صحیح و احیای این اماکن و تبدیل به موزه یا سیاحتگاه تاریخی بازدیدکنندگان را هم با معماری اصیل منطقه آشنا کرد و هم سیری بر تاریخ و زندگی مردم در زمان استفاده از این اماکن داشت.

اماکن عمومی تاریخی، بخشی از تاریخ این سرزمین بوده و نیازمند حفاظت و احیا هستند تا نسل‌های امروزی با دیدی روشن از گذشته کشور خود، آینده‌ای بهتر برای کشور بسازند.