دولت ژاپن با انتشار گزارشی جامع، از خطر وقوع یک ابرزلزله فاجعه‌بار در گودال نانکای خبر داده و هشداری جدی درباره خسارت‌های فاجعه‌بار آن صادر کرده است. بر اساس پیش‌بینی‌های کارشناسان، احتمال وقوع زلزله‌ای به بزرگی ۹ ریشتر در این منطقه در آینده نزدیک حدود ۸۰ درصد است. گودال نانکای یک گودال عمیق اقیانوسی است که در مرز دو صفحه تکتونیکی قرار دارد و هر ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال یک بار شاهد زلزله‌های عظیم است.

گودال زیردریایی نانکای که در امتداد سواحل اقیانوس آرام ژاپن قرار دارد، محل برخورد صفحه فیلیپین با صفحه اوراسیا است و هر ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال شاهد زلزله‌های عظیمی بوده است که آخرین مورد آن در دهه ۱۹۴۰ رخ داد. صفحات تکتونیکی قطعاتی سفت و سخت از پوسته زمین هستند که به‌صورت مستقل نسبت به صفحات مجاور حرکت می‌کنند و قاره‌ها و بستر اقیانوس‌ها را تشکیل می‌دهند.

بر اساس تحلیل‌های دقیق لرزه‌شناسی، احتمال وقوع زلزله‌ای به بزرگی ۹ ریشتر در این منطقه طی سه دهه آینده به ۸۰ درصد رسیده است. سناریوی فاجعه‌بارترین حالت پیش‌بینی شده حاکی از مرگ ۳۰۰ هزار نفر است که شامل ۲۱۵ هزار قربانی ناشی از امواج سونامی با ارتفاع بیش از ۳۰ متر در مناطقی همچون کوروشیو و توساشیمیزو می‌شود. این امواج غول‌آسا می‌توانند ظرف مدت دو دقیقه به بخش‌هایی از سواحل برسند و با سرعتی معادل هواپیماهای جت (حدود ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت) پیشروی کنند.

برآوردهای جدید دولت ژاپن نشان می‌دهد که بر اثر این فاجعه، ۲.۳۵ میلیون ساختمان شامل خانه‌ها، مراکز درمانی و تأسیسات صنعتی ویران و بر اثر سیلاب‌های گسترده و آتش‌سوزی‌های پس از زلزله، غیرقابل استفاده خواهند شد. خسارت مالی مستقیم این فاجعه به ۲۱۴.۲ تریلیون ین (معادل ۱.۴۴ تریلیون پوند) خواهد رسید که بیش از ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی سالانه ژاپن است، هم‌زمان ۱۲.۳ میلیون نفر معادل جمعیت کل توکیو، مجبور به ترک خانه‌های خود خواهند شد که معادل جابه‌جایی ۱۰ درصد جمعیت ژاپن در عرض یک هفته است و چالشی بی‌سابقه در مدیریت بحران ایجاد می‌کند. این آوارگان به مدت هفته‌ها در مراکز اسکان موقت با کمبود شدید غذا، آب آشامیدنی و امکانات بهداشتی روبه‌رو خواهند بود.

از دیدگاه زمین‌شناسی، گودال نانکای با طول ۹۰۰ کیلومتر یکی از فعال‌ترین مناطق لرزه‌خیز جهان محسوب می‌شود. حرکت سالانه چهار تا شش سانتیمتری صفحه فیلیپین به زیر صفحه اوراسیا، تنش عظیمی در پوسته زمین ایجاد کرده است که هر لحظه امکان رهاسازی آن وجود دارد. تحلیل‌های کامپیوتری پیشرفته نشان می‌دهد که چنین زلزله‌ای می‌تواند حتی مناطق دور از ساحل همچون اوزاکا و ناگویا را با لرزه‌هایی به شدت هفت در مقیاس شینتوی ژاپن (معادل XI در مقیاس مرکالی اصلاح‌شده) بلرزاند. شدت این زلزله در حدی است که ساختمان‌هایی که بر اساس استانداردهای ضدزلزله دهه ۱۹۸۰ ساخته شده‌اند نیز احتمال فروریزش دارند.

سونامی ناشی از این رویداد نه‌تنها سواحل، بلکه زیرساخت‌های حیاتی همچون نیروگاه‌های هسته‌ای، پالایشگاه‌ها و مراکز ذخیره نفت را تهدید می‌کند. مدل‌سازی‌ها پیش‌بینی می‌کنند که امواج ۳۴ متری در استان کوچی می‌توانند تا پنج کیلومتر به خشکی نفوذ کنند و مناطق صنعتی حیاتی را غرق کنند. در توکیو، امواج ۱۰ متری می‌توانند سیستم متروی زیرزمینی را به‌طور کامل ویران کنند و بیش از هشت میلیون مسافر روزانه را در دام مرگ بیندازند. حتی مناطق مرتفع نیز از خطر آتش‌سوزی‌های گسترده در امان نخواهند بود، چراکه شکستگی خطوط گاز و اتصالات برق، هزاران کانون آتش‌سوزی همزمان ایجاد خواهد کرد.

پیامدهای غیرمستقیم این فاجعه حتی نگران‌کننده‌تر است؛ آلودگی آب‌های زیرزمینی به فاضلاب و مواد شیمیایی، شیوع بیماری‌هایی همچون وبا و حصبه را تسریع می‌کند. تخریب بندرگاه‌های اصلی همچون یوکوهاما و کوبه، واردات مواد غذایی و دارویی را برای ماه‌ها مختل خواهد کرد. بازسازی ۲.۳۵ میلیون ساختمان دست‌کم یک دهه زمان نیاز دارد و بسیاری از بازماندگان مجبور به مهاجرت دائمی خواهند شد. اختلال در تولید قطعات الکترونیکی و خودرویی ژاپن می‌تواند اقتصاد جهانی را با رکودی بی‌سابقه روبه‌رو سازد.

تجربه‌های گذشته

در سال ۲۰۱۱، زلزله‌ای به بزرگی ۹ ریشتر در شمال ژاپن رخ داد که طولانی‌ترین لرزه ثبت‌شده در ژاپن (۱۷۳ ثانیه) بود و موجب ایجاد امواج سونامی تا ارتفاع ۴۰ متر شد. این حادثه منجر به مرگ نزدیک به ۲۰ هزار نفر و ذوب شدن سه راکتور هسته‌ای در نیروگاه فوکوشیما شد.

زلزله ۲۰۱۱ ژاپن صفحه اقیانوس آرام را به‌میزان ۳۰ تا ۴۰ متر به زیر صفحه اوراسیا راند. شتاب ثبت‌شده در بعضی مناطق به ۲.۹۳g (۲.۹۳ برابر شتاب گرانش زمین) رسید که حتی ساختمان‌های ضدزلزله توکیو را به لرزه درآورد. امواج سونامی در میاکو تا ۱۰ کیلومتر به داخل خشکی نفوذ و ۵۶۱ کیلومتر مربع از زمین‌های کشاورزی و شهری را غرق کرد. کارشناسان معتقدند که ابرزلزله احتمالی گودال نانکای می‌تواند از آن زلزله مخرب‌تر باشد.

درس‌های آموخته‌شده از زلزله ۲۰۱۱ توهوکو نشان می‌دهد که حتی پیشرفته‌ترین سیستم‌های هشدار سونامی نیز در برابر امواج بالای ۳۰ متر کارایی محدودی دارند. در آن واقعه، دیوارهای ضدسونامی ۱۲ متری همچون کاغذ تا شدند و نیروگاه فوکوشیما دایچی با وجود برخورداری از استانداردهای ایمنی بالا، نتوانست در برابر امواج ۱۵ متری مقاومت کند. کارشناسان هشدار می‌دهند که ۴۰ درصد از دیوارهای ساحلی ژاپن هنوز برای مقابله با امواج بالای ۲۰ متر طراحی نشده‌اند.

اقدامات ژاپن برای مقابله با ابرزلزله احتمالی

• دولت ژاپن برنامه‌های اضطراری خود را حول چند محور متمرکز کرده است:
• ساخت پناهگاه‌های عمودی با ارتفاع ۵۰ متر در مناطق ساحلی پرخطر
• استقرار سیستم‌های هشدار پیشرفته بر پایه هوش مصنوعی برای پیش‌بینی دقیق‌تر مسیر سونامی
• ذخیره‌سازی زیرزمینی اقلام حیاتی شامل آب آشامیدنی، ژنراتورهای سیار و پلتفرم‌های ارتباطی ماهواره‌ای

بازسازی اساسی نیروگاه‌های هسته‌ای با دیوارهای ضدسونامی ۲۰ متری و سیستم‌های خنک‌کننده خودکار

با این حال چالش اصلی زمان است. حتی با شتاب گرفتن پروژه‌های ایمن‌سازی، کارشناسان تخمین می‌زنند که برای مقاوم‌سازی کامل زیرساخت‌های حیاتی حداقل به ۱۵ سال زمان نیاز است. این در حالی است که احتمال وقوع فاجعه در هر لحظه از همین فردا تا سه دهه آینده وجود دارد. جامعه علمی بین‌المللی نیز با نگرانی این سناریو را دنبال می‌کند، چراکه پیامدهای یک ابرزلزله در ژاپن می‌تواند شوکی به مراتب گسترده‌تر از بحران مالی ۲۰۰۸ در سطح جهانی ایجاد کند.