عربستان و بازی بزرگ اقلیمی

عربستان سعودی در نقطه‌ای قرار دارد که هم‌زمان با تلاش برای حفظ منافع نفتی خود، باید راهی برای همگامی با تغییرات جهانی و حفظ زندگی قابل تحمل برای مردمش پیدا کند. این روند پیچیده و در عین حال سرنوشت‌ساز، چالشی بزرگ برای این کشور و جهان در دهه‌های پیش‌رو خواهد بود.

عربستان، کشوری با اقتصادی صددرصد وابسته به درآمدهای نفتی، بزرگ‌ترین مانع در مسیر اقدام جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی محسوب می‌شود. این کشور سالانه بیش از ۷۳۶ میلیون تن گاز دی‌اکسیدکربن تولید می‌کند که از نظر انتشار کربن در رتبه هفتم جهان قرار دارد و سرانه انتشار گازهای گلخانه‌ای آن بیش از چهار برابر میانگین جهانی است. شرکت دولتی آرامکو، بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت و گاز در جهان، هر دقیقه درآمدی بالغ بر ۱۷۰ هزار دلار دارد که این حجم چشمگیر درآمد مالی، عربستان را به یک قدرت اقتصادی بی‌رقیب تبدیل کرده است. چنین درآمدی به این کشور امکان می‌دهد پروژه‌های بزرگ و پرهزینه‌ای همچون میزبانی جام جهانی فوتبال و ساخت شهرهای مدرن همچون نئوم را دنبال کند و یارانه‌های گسترده‌ای برای سوخت‌های فسیلی به مصرف‌کنندگان داخلی ارائه دهد.

با این حال همین وابستگی شدید اقتصاد عربستان به نفت موجب شده که هرگونه تلاش برای کاهش استفاده جهانی از سوخت‌های فسیلی تهدیدی حیاتی برای اقتصاد و حتی رژیم حاکم آن تلقی شود. عربستان سعودی از نخستین روزهای مذاکرات جهانی اقلیمی با تاکتیک‌های قدرتمند مانع‌تراشی، از تصویب توافقات مهم جلوگیری کرده است. این کشور با حفظ سیاست اجماع‌سازی و ممانعت از رأی‌گیری، توانسته نقش «توپ تخریب» را در مذاکرات بین‌المللی بازی و با بعید دانستن روند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، بر سر راه تسریع اقدام‌های اقلیمی سد ایجاد کند.

نقش عربستان در کندی پیشرفت‌های جهانی مقابله با تغییرات اقلیمی

عربستان و متحدانش در سال‌های اخیر بسیاری از توافق‌های زیست‌محیطی بین‌المللی را ناکام گذاشته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به تصویب نکردن محدودیت تولید پلاستیک و به تعویق انداختن مالیات کربن برای حمل‌ونقل دریایی اشاره کرد. حتی در کنفرانس مقابله با بیابان‌زایی که میزبان آن خود عربستان بود، تلاش برای وارد کردن موضوع تغییرات اقلیمی به توافق نهایی توسط این کشور متوقف شد.

نقش عربستان فراتر از مخالفت سیاسی است؛ این کشور با داشتن دومین ذخایر نفتی اثبات‌شده جهان و نفتی که به‌سادگی و با هزینه بسیار پایین استخراج می‌شود، بر قیمت و عرضه جهانی نفت تأثیرگذار است. سودهای هنگفت آرامکو که روزانه بیش از ۲۵۰ میلیون دلار در سال‌های اخیر برآورد شده، این کشور را به تقویت اقتصاد نفتی‌اش وادار می‌کند و موجب می‌شود که مقابله قوی با تغییرات اقلیمی را تهدیدی جدی برای بقای اقتصادی خود ببیند.

با این وجود عربستان سعودی در چند سال اخیر یک برنامه استراتژیکی سه‌وجهی را برای رویارویی با تحولات جهانی در پیش گرفته است. اول کند کردن روند انتقال جهانی به انرژی‌های پاک، دوم کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای داخلی با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های خورشیدی و بادی که هزینه کمتری دارند و سوم صادر کردن هر چه بیشتر نفت برای تأمین منابع مالی لازم جهت پایان دادن به اقتصاد نفتی و حرکت به سمت اقتصاد متنوع و کم‌کربن‌تر. این راهبرد در مسیر برنامه «چشم‌انداز ۲۰۳۰» است که هرچند هدف آن کاهش وابستگی به نفت اعلام شده، تاکنون نتایج متضادی از آن مشاهده و درآمد نفتی همچنان بخش عمده‌ای از بودجه دولتی این کشور را تشکیل می‌دهد.

با این حال چالش اصلی عربستان نه‌تنها در عرصه سیاست و اقتصاد، بلکه در واقعیت سخت اقلیمی این کشور نهفته است. عربستان یکی از گرم‌ترین و خشک‌ترین مناطق جهان محسوب می‌شود و بحران گرمایش جهانی، این شرایط را به‌شدت تشدید کرده است. دمای متوسط این کشور در ۴۰ سال گذشته بیش از دو درجه سانتی‌گراد افزایش داشته که حدود سه برابر نرخ جهانی است. همین شرایط اقلیمی سبب شده است که رویدادهایی همچون مرگ بیش از ۱۳۰۰ حاجی در موج گرمای سال ۲۰۲۴ به وقوع بپیوندد. در بدترین سناریوهای پیش‌بینی‌شده، موج‌های گرمایی شدید با دمای بیش از ۵۶ درجه سانتی‌گراد و طول چند هفته بارها اتفاق خواهد افتاد که پیامدهای مرگباری برای جمعیت و محیط زیست این کشور دارد.

گرمای بی‌رحم و خشکسالی، کابوس‌های واقعی عربستان سعودی

مشکل خشکسالی‌های پی‌درپی و سیلاب‌های ناگهانی نیز زندگی شهری در عربستان را تهدید می‌کنند. بیش از ۸۰ درصد جمعیت این کشور در شهرها زندگی می‌کنند و بیش از ۱۰ مورد سیلاب بزرگ طی ۳۰ سال گذشته در ریاض موجب مرگ بیش از ۱۶۰ نفر و خسارات اقتصادی فراوان شده است. افزایش سطح آب دریاها نیز تهدید بنادر نفتی این کشور از جمله راس‌تنوره و ینبع را افزایش داده که محل اصلی صادرات حدود ۹۸ درصد نفت عربستان هستند و ارزش صادرات نفتی در سال ۲۰۲۳ بیش از ۲۱۴ میلیارد دلار ثبت شده است.

این کشور با تکیه بر ثروت چشمگیر خود امکاناتی همچون تهویه مطبوع گسترده و شیرین‌سازی آب دریا را فراهم کرده اما تأمین این موارد با انرژی‌های فسیلی موجب ایجاد چرخه معیوبی می‌شود که به افزایش آلودگی و گازهای گلخانه‌ای می‌انجامد. کارشناسان هشدار می‌دهند که تحمل شرایط سخت اقلیمی و زندگی در محیط‌هایی که حضور طولانی‌مدت در فضای باز را غیرممکن می‌کند، آینده‌ای نگران‌کننده برای مردم عربستان ترسیم می‌کند.

تأخیر در اقدام‌های اقلیمی عربستان، نه‌تنها پیامدهای زیست‌محیطی دارد، بلکه به‌عنوان خسارات جانبی گسترده‌ای در سراسر جهان شناخته می‌شود. کارشناسان حقوق محیط زیست معتقدند که تأخیر سعودی‌ها در کنار ادامه انتشار گازهای گلخانه‌ای، موجب افزایش مرگ‌ومیر و تخریب محیط زیست می‌شود و در حالی که عربستان و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس به‌دنبال کاهش تدریجی تولید و مصرف سوخت‌های فسیلی خود هستند، همچنان آثار مخرب این محصولات بر همه مردم جهان تأثیرگذار است.

برای مقابله با این مشکلات، پیشنهاداتی از جمله تغییر روند مذاکرات سازمان ملل به سمت رأی‌گیری اکثریت بالا به جای اجماع کامل و اعمال جریمه برای کشورهایی مطرح شده است که روند تصمیم‌گیری را به‌تعویق می‌اندازند. عامل تأخیر در پرداخت کمک‌های مالی به کشورهای در حال توسعه برای سازگاری با تغییرات اقلیمی نیز باید در میزان تعهدات مورد توجه قرار گیرد.