شهرهای آگاه امروز چگونه یاد می‌گیرند و سازگار می‌شوند؟
شهرهای جهان در سال‌های اخیر با تکیه بر هوش مصنوعی، طراحی اقلیم‌محور و فضاهای چندمنظوره، در حال تجربه دگرگونی عمیقی در ریخت شهری هستند که به بازتعریف مفهوم پایداری، تاب‌آوری و زیست‌پذیری منجر شده است.
Admin1
ریخت شهری در بسیاری از نقاط جهان دستخوش تحولاتی بنیادین شده است. دگرگونی‌ها به‌طور عمده تحت تأثیر سه محور اصلی الزامات پایداری زیست‌محیطی، پیشرفت‌های فناوری دیجیتال و پاسخ‌های طراحی سازگار با چالش‌های اقلیمی و اجتماعی شکل گرفته‌اند. شهرها دیگر مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و خیابان‌ها نیستند؛ بلکه به بسترهایی پویا برای تعامل انسان، فناوری و طبیعت تبدیل شده‌اند. تحولات ریخت شهری در سال ۲۰۲۵ را می‌توان در سه روند کلیدی خلاصه کرد:
کاربرد هوش مصنوعی در برنامه‌ریزی شهری: ابزارهای تحلیل داده، مدل‌سازی پیش‌بینی و شبیه‌سازی فضایی با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، ساختارهای فضایی شهر را به‌طور ریشه‌ای دگرگون کرده‌اند. این فناوری‌ها امکان تصمیم‌گیری دقیق‌تر، طراحی مشارکتی و بهینه‌سازی منابع را فراهم ساخته‌اند.
تمرکز بر فضاهای چندمنظوره و جامعه‌محور: توسعه فضاهایی با کاربری ترکیبی شامل مسکونی، تجاری، آموزشی و تفریحی، موجب افزایش پیاده‌روی‌پذیری، تعامل اجتماعی و فراگیری شده است. این نوع طراحی، شهر را به بستری برای زندگی روزمره و مشارکت مدنی تبدیل می‌کند.
معماری سازگار با اقلیم و مقاوم در برابر بحران‌ها: طراحی ساختمان‌ها و فضاهای شهری با در نظر گرفتن مخاطرات اقلیمی همچون سیل، آتش‌سوزی و گرمایش شدید، به‌ویژه در مناطق آسیب‌پذیر، به اولویت اصلی تبدیل شده است. استفاده از مصالح پایدار، ساختمان‌های با انرژی صفر و طراحی انعطاف‌پذیر از جمله ویژگی‌های این رویکرد است.
نتیجه این روندها، شکل‌گیری فرم‌های شهری جدیدی است که با تراکم بالاتر، استفاده انعطاف‌پذیر از فضا، ادغام زیرساخت‌های دیجیتال و فلسفه طراحی سبز مشخص می‌شوند.
سیدنی؛ هم‌زیستی فناوری، تاب‌آوری و زندگی اجتماعی
شهر سیدنی استرالیا به‌عنوان یکی از پیشگامان جهانی در توسعه شهری هوشمند و پایدار شناخته می‌شود. بر اساس گزارش دانشگاه RMIT، این شهر با اجرای راهبرد «شهر تاب‌آور» برای سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰، تمرکز خود را بر افزایش ظرفیت جوامع، سازمان‌ها و زیرساخت‌ها برای مقابله با بحران‌های مزمن و شوک‌های ناگهانی قرار داده است.
یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های این تحول، گسترش زیرساخت‌های هوشمند شهری است. اتصال سراسری به اینترنت نسل پنجم (۵G) نه‌تنها سرعت و کیفیت ارتباطات را افزایش داده، بلکه بستری برای مدیریت بدون درنگ خدمات شهری فراهم کرده است. سامانه‌های حمل‌ونقل هوشمند، با تحلیل داده‌های ترافیکی و رفتارهای حرکتی شهروندان، توانسته‌اند مسیرهای بهینه‌سازی‌شده‌ای برای اتوبوس‌ها، قطارها و دوچرخه‌های اشتراکی طراحی کنند.
نمونه‌ای ملموس از این تحول در سیدنی، پروژه «سامانه حمل‌ونقل هوشمند نیو ساوت ولز» است که در سال‌های اخیر توسعه پیدا کرده و در ۲۰۲۵ تکمیل شده است. این سامانه با بهره‌گیری از داده‌های بدون درنگ حاصل از حسگرهای شهری، دوربین‌های ترافیکی و اپلیکیشن‌های موبایلی، الگوهای رفت‌وآمد شهروندان را تحلیل می‌کند و بر اساس آن، مسیرهای بهینه برای اتوبوس‌ها و قطارهای شهری تنظیم می‌شود.
به‌عنوان مثال، در منطقه پاراماتا، الگوریتم‌های یادگیری ماشین با بررسی تراکم ترافیک در ساعات اوج، زمان‌بندی حرکت اتوبوس‌ها را به‌گونه‌ای تنظیم کرده‌اند که هم‌پوشانی با خطوط قطار افزایش و زمان انتظار کاهش پیدا کند. ایستگاه‌های دوچرخه اشتراکی نیز در این منطقه به سامانه مرکزی متصل هستند و با تحلیل تقاضا، تعداد دوچرخه‌ها در هر ایستگاه به‌صورت خودکار تنظیم می‌شود. این هماهنگی میان زیرساخت‌های حمل‌ونقل، نه‌تنها بهره‌وری را افزایش داده بلکه تجربه رفت‌وآمد شهری را برای شهروندان به‌شدت بهبود بخشیده است.
استفاده از اینترنت اشیا در مدیریت مصرف انرژی، نظارت بر کیفیت هوا، کنترل روشنایی معابر و جمع‌آوری زباله، موجب افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های عملیاتی در سیدنی شده است. این شهر با نصب بیش از ۲۵۰ هزار حسگر هوشمند در ساختمان‌های عمومی و خصوصی توانسته است مصرف انرژی را به‌صورت لحظه‌ای پایش و بهینه‌سازی کند. حسگرها دمای داخلی، میزان نور طبیعی، حضور افراد و مصرف برق را ثبت و به سامانه مرکزی ارسال می‌کنند. بر اساس داده‌های منتشرشده توسط شورای شهر، پس از نصب شبکه سنسورها، مصرف انرژی در ساختمان‌های دولتی تا ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده است.
سیستم‌های تهویه مطبوع، روشنایی و گرمایش به‌صورت خودکار بر اساس الگوی مصرف و شرایط محیطی تنظیم می‌شوند. این رویکرد نه‌تنها هزینه‌های عملیاتی را کاهش داده، بلکه به تحقق اهداف شهر در زمینه ساختمان‌های با انرژی صفر کمک کرده است.
یکی از اقدامات چشمگیر سیدنی، بهره‌گیری از شبکه‌ای متشکل از ۱۲۰۰ ایستگاه سنجش کیفیت هوا مجهز به حسگرهای اینترنت اشیا است که توانسته است نقشه لحظه‌ای آلودگی هوا را در سطح شهر ارائه دهد. این حسگرها غلظت ذرات معلق پی‌ام ۲.۵ و پی‌ام ۱۰، دی‌اکسید نیتروژن، اوزن و دما را اندازه‌گیری می‌کنند. داده‌ها از طریق پلتفرم‌های باز به شهروندان، پژوهشگران و سازمان‌های بهداشتی ارائه می‌شود. در نتیجه این اقدام، برنامه‌های حمل‌ونقل عمومی در مناطق آلوده تقویت شده است و مسیرهای دوچرخه‌سواری به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که از مناطق با کیفیت هوای بهتر عبور کنند. علاوه‌بر این، هشدارهای سلامت برای گروه‌های حساس از طریق اپلیکیشن‌های موبایلی ارسال می‌شود.
سامانه روشنایی هوشمند سیدنی شامل بیش از ۹۰ هزار چراغ خیابانی مجهز به حسگرهای حرکتی و نوری است. این چراغ‌ها بر اساس حضور افراد، وسایل نقلیه و میزان نور طبیعی، شدت روشنایی را تنظیم می‌کنند. در ساعات کم‌تردد، نور به‌صورت خودکار کاهش و در صورت عبور عابر یا خودرو، افزایش پیدا می‌کند. این سیستم منجر به کاهش ۴۰ درصدی مصرف برق روشنایی معابر و افزایش ۲۰ درصدی طول عمر تجهیزات روشنایی شده است.
داده‌های جمع‌آوری‌شده برای تحلیل الگوهای رفت‌وآمد شبانه و افزایش امنیت شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند. این داده‌ها به شهرداری امکان می‌دهند تا نقاط کور روشنایی، مسیرهای کم‌تردد و ساعات پرخطر را شناسایی کنند و با نصب دوربین‌های نظارتی یا تقویت روشنایی، سطح ایمنی را افزایش دهند. الگوهای رفت‌وآمد تحلیل‌شده در طراحی مسیرهای اضطراری، جانمایی ایستگاه‌های پلیس محلی و بهینه‌سازی گشت‌های شبانه مورد استفاده قرار می‌گیرند. این اقدامات موجب کاهش وقوع جرایم شهری و افزایش احساس امنیت در میان شهروندان شده است.
مدیریت پسماند در سیدنی با استفاده از سطل‌های زباله هوشمند مجهز به حسگر سطح پرشدگی و ردیاب‌های GPS بهینه‌سازی شده است. این سطل‌ها اطلاعات لحظه‌ای از میزان زباله را به مرکز کنترل ارسال می‌کنند و مسیرهای جمع‌آوری بر اساس آن تنظیم می‌شود. در نتیجه این اقدام، تعداد سفرهای کامیون‌های جمع‌آوری تا ۲۵ درصد کاهش پیدا کرده و مصرف سوخت و انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز به‌طور قابل‌توجهی پایین آمده است.
سیدنی در کنار توسعه فناوری، تمرکز ویژه‌ای بر بازآفرینی زمین‌های کم‌استفاده با کاربری ترکیبی داشته است. پروژه‌هایی همچون «میدان سبز» و «بارانگارو» نمونه‌های شاخصی از این رویکرد هستند. در این مناطق، زمین‌هایی که پیش‌تر صنعتی یا بدون استفاده بودند، به محله‌هایی پویا با کاربری ترکیبی سکونت، تجارت، فرهنگ و تفریح تبدیل شده‌اند. طراحی این فضاها با اولویت دادن به پیاده‌روی‌پذیری، مسیرهای دوچرخه، فضاهای عمومی باز و دسترسی آسان به خدمات شهری، موجب افزایش تعامل اجتماعی، کاهش وابستگی به خودرو و ارتقای کیفیت زندگی شده است. این محله‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که ساکنان بتوانند در شعاعی کوتاه، به نیازهای روزمره خود پاسخ دهند که با مدل «شهر ۱۵ دقیقه‌ای» هم‌راستا است.
سومین محور تحول در ریخت شهری سیدنی، معماری سازگار با اقلیم و مقاوم در برابر بحران‌های زیست‌محیطی است. با توجه به افزایش خطرات اقلیمی همچون آتش‌سوزی‌های جنگلی، سیلاب‌ها و امواج گرمایی، طراحی ساختمان‌ها در سیدنی به‌گونه‌ای انجام می‌شود که بتوانند در برابر این مخاطرات مقاومت و عملکرد پایدار خود را حفظ کنند.
ساختمان‌های جدید در سیدنی بر اساس استانداردهای «انرژی صفر» طراحی می‌شوند تا میزان انرژی مصرفی آن‌ها در طول سال برابر با انرژی تولیدشده از منابع تجدیدپذیر در همان ساختمان باشد. برای تحقق این هدف، از پنل‌های خورشیدی با راندمان بالا، سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی و کنترل هوشمند مصرف برق استفاده می‌شود. در پروژه‌هایی همچون «پارک مرکزی وان» که به‌عنوان نماد معماری پایدار شناخته می‌شود، دیوارهای سبز با بیش از ۳۵ هزار گونه گیاهی، نه‌تنها به تهویه طبیعی و کاهش دمای محیط کمک می‌کنند، بلکه نقش مهمی در جذب دی‌اکسید کربن و بهبود کیفیت هوا دارند.
افزون بر این، استفاده از مصالح بازیافتی و بومی، همچون بتن‌های کم‌کربن، چوب‌های اصلاح‌شده و شیشه‌های کنترل‌کننده تابش، به کاهش ردپای کربنی ساختمان‌ها کمک می‌کند. سیستم‌های بازیافت آب باران نیز در بسیاری از ساختمان‌ها نصب شده‌اند تا آب مصرفی برای آبیاری فضای سبز، شست‌وشو و حتی خنک‌سازی تأسیسات به‌صورت پایدار تأمین شود. تهویه طبیعی از طریق طراحی بازشوهای هوشمند، سایه‌بان‌های متحرک و جریان‌های هوای متقاطع، موجب کاهش وابستگی به سیستم‌های مکانیکی و افزایش آسایش حرارتی ساختمان‌ها شده است. سیدنی نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با تلفیق فناوری، طراحی مشارکتی و سیاست‌گذاری هوشمند، شهری تاب‌آور، زیست‌پذیر و آینده‌نگر ساخت.
پاریس؛ شهر ۱۵ دقیقه‌ای و بازتعریف زندگی شهری
شهر پاریس فرانسه، در سال‌های اخیر با اجرای مدل «شهر ۱۵ دقیقه‌ای» توانسته است ریخت شهری خود را به‌گونه‌ای بازآفرینی کند که زندگی روزمره شهروندان در شعاعی نزدیک و قابل‌دسترسی سامان پیدا کند. این مدل بر این اصل استوار است که هر فرد باید بتواند در فاصله‌ای ۱۵ دقیقه‌ای از محل سکونت خود، به خدمات اصلی همچون آموزش، سلامت، خرید، تفریح و کار دسترسی داشته باشد. این تحول نه‌تنها در طراحی فیزیکی شهر، بلکه در ساختار اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی آن تأثیرگذار بوده است. اقدامات کلیدی در این مسیر، با پشتوانه داده‌های دقیق و سیاست‌گذاری هدفمند، پاریس را به الگویی جهانی در بازآفرینی شهری تبدیل کرده‌اند.
نخستین گام مهم در این تحول، تبدیل بزرگراه‌های شهری به فضاهای عمومی انسان‌محور بوده است. یکی از شاخص‌ترین نمونه‌ها، پروژه بازطراحی ساحل راست رود سن است که پیش‌تر روزانه میزبان بیش از ۴۰ هزار خودرو بود. این مسیر در قالب طرح «پاریس نفس می‌کشد» به یک پارک خطی بدون خودرو تبدیل شد که فضایی برای پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، ورزش‌های گروهی و فعالیت‌های فرهنگی فراهم می‌کند. بر اساس داده‌های منتشرشده توسط شهرداری، این اقدام موجب کاهش ۲۵ درصد در سطح آلودگی هوا در منطقه مرکزی و افزایش ۳۸ درصد در استفاده از حمل‌ونقل غیرموتوری شده است، همچنین میزان حضور شهروندان در فضاهای عمومی این منطقه تا ۴۵ درصد افزایش پیدا کرده که نشان‌دهنده ارتقای تعامل اجتماعی و کیفیت زندگی است.
در گام بعدی، پاریس با تمرکز بر تقویت زیرساخت‌های محله‌محور، تلاش کرده است تا خدمات شهری را به سطح محله‌ها منتقل کند. از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵، بیش از ۳۰۰ مدرسه محلی، ۱۲۰ مرکز فرهنگی و ۸۰ بازار روز در مناطق مختلف شهر بازسازی یا تأسیس شده‌اند، همچنین فضاهای کاری اشتراکی در محله‌های جنوبی و شرقی، بستری برای کارآفرینی محلی و فعالیت‌های اجتماعی فراهم کرده‌اند. تمرکز بر خدمات محلی موجب کاهش ۲۷ درصدی ترافیک درون‌شهری و صرفه‌جویی ۱۸ درصدی در مصرف انرژی حمل‌ونقل شده است. افزون بر آن، نظرسنجی‌های شهری نشان می‌دهند که حس تعلق اجتماعی در محله‌هایی با زیرساخت‌های محلی تقویت‌شده، تا ۳۵ درصد افزایش پیدا کرده است.
طراحی خیابان‌ها نیز با رویکرد انسان‌محور بازنگری شده است. خیابان‌های اصلی با حذف خطوط خودرو و افزودن مسیرهای دوچرخه، پیاده‌روهای عریض و مبلمان شهری، به فضاهایی برای حرکت آرام و تعامل اجتماعی تبدیل شده‌اند. در این بازطراحی‌ها، اولویت با عابران پیاده، دوچرخه‌سواران و حمل‌ونقل عمومی است، همچنین ساختمان‌ها با کاربری‌های ترکیبی طراحی شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که در یک بلوک شهری، سکونت، آموزش، خدمات درمانی و فروشگاه‌های محلی هم‌زیستی داشته باشند. این تنوع کاربری موجب افزایش بهره‌وری فضایی تا ۴۰ درصد و کاهش نیاز به جابه‌جایی‌های روزانه شده است.
مدل شهر ۱۵ دقیقه‌ای که توسط کارلوس مورنو، استاد دانشگاه سوربن، توسعه یافته، اکنون به‌عنوان الگویی جهانی توسط سازمان‌هایی همچون برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد توصیه شده و در شهرهایی چون بوگوتا، میلان، مونترال و سئول در حال اجراست. این مدل بر پایه اصول دسترسی، تنوع، تراکم، نزدیکی و مشارکت بنا شده و هدف آن، بازگرداندن زمان و کیفیت به زندگی شهری است. در پاریس، این رویکرد نه‌تنها به کاهش ردپای کربنی و افزایش تاب‌آوری شهری کمک کرده، بلکه زندگی انسانی را در مرکز طراحی شهری قرار داده است.
