شهرها نفس نمی‌کشند، خیابان‌ها دیگر برای عبور طراحی نمی‌شوند، بلکه به میدان‌های جنگ خودروها تبدیل شده‌اند؛ ریشه این بحران فقط در افزایش جمعیت نیست؛ تخلفات گسترده ساختمانی که به لطف ضعف قوانین رسمیت پیدا کرده است، نقش پررنگی در انفجار ترافیک‌های روزمره دارد؛ هر مجوز خارج از قاعده، هر برج سربرافراشته در کوچه‌ای باریک، تکه‌ای از ظرفیت تنفسی شهر را می‌بلعد.

امروز دیگر نمی‌توان تخلفات شهرسازی را یک مسئله فنی ساده دانست؛ وقتی در یک کوچه باریک، به‌واسطه یک ساختمان چندین طبقه بدون پارکینگ استاندارد، ده‌ها خودرو اضافه می‌شود، زندگی روزمره ساکنان فلج می‌شود؛ این فقط یک تخلف ساختمانی نیست، حمله‌ای به کیفیت زندگی شهروندان است؛ پشت هر گره ترافیکی داستانی از تخلف، بی‌برنامگی و سوءمدیریتی آشکار نهفته است.

بازنگری فوری و جدی در قوانین شهرسازی و اصلاح روندهای کنونی امروز نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت حیاتی است؛ قوانین باید به جای فروش مجوز تخلف، حافظ منافع عمومی باشند؛ شهری که در برابر تخلفات کوتاه بیاید، در برابر فروپاشی زندگی شهری هم بی‌دفاع خواهد ماند؛ اگر قرار است خیابان‌های ما از این حجم خفقان و شلوغی نجات پیدا کنند، چاره‌ای جز اصلاح بنیادین در شیوه اداره شهرها نداریم.

شهرهای بزرگ به‌دلیل تراکم بالای جمعیت و گستردگی فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیازمند رعایت اصول دقیق و علمی شهرسازی هستند؛ نبود توجه به مبانی توسعه پایدار شهری می‌تواند آسایش شهروندان را به خطر اندازد و کیفیت زندگی شهری را به‌شدت کاهش دهد؛ در این میان برنامه‌ریزی صحیح کاربری زمین، پیش‌بینی دقیق زیرساخت‌های حمل‌ونقل و خدمات عمومی و رعایت ظرفیت‌های محیطی از جمله ارکان حیاتی توسعه کلان‌شهرهایی است که بدون آن‌ها مدیریت شهر به بحرانی دشوار بدل خواهد شد.

ترافیک سنگین یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کلان‌شهرهای ایران به‌شمار می‌رود؛ گسترش بی‌رویه استفاده از خودروهای شخصی، ضعف در توسعه حمل‌ونقل عمومی و طراحی نامناسب معابر از عوامل اصلی این بحران هستند؛ تطابق نداشتن ظرفیت شبکه معابر با نیازهای ترافیکی روزافزون نه‌تنها زمان سفر شهروندان را افزایش می‌دهد، بلکه مصرف سوخت، آلودگی هوا و فرسایش زیرساخت‌ها را نیز تشدید می‌کند، از این‌رو مدیریت صحیح حمل‌ونقل شهری نیازمند راهکارهایی نظیر تقویت حمل‌ونقل عمومی، سیاست‌های محدودکننده خودروی شخصی و هوشمندسازی ترافیک است.

بارگذاری‌های بدون مطالعه و تخطی از ضوابط شهرسازی نقش قابل توجهی در ناهماهنگی‌های ترافیکی دارد؛ در بسیاری از پروژه‌های شهری انجام ندادن مطالعات امکان‌سنجی و اثرسنجی ترافیکی، موجب شده است تراکم جمعیتی و کاربری‌های ناهماهنگ در نقاط مختلف شهر افزایش پیدا کند؛ بدون رعایت ارتفاع مجاز ساختمان‌ها، کنترل تراکم جمعیت و تأمین خدمات پیرامونی نظم شهری بر هم می‌خورد و زیرساخت‌های موجود تحت فشار مضاعف قرار می‌گیرد، بنابراین توجه به اصول شهرسازی نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت برای تداوم حیات شهری است.

چرا در کلان‌شهرهایی که هر روز صدها جلسه برای نظم‌بخشی به ساخت‌وساز برگزار می‌شود، همچنان ساختمان‌ها و برج‌های بی‌قانون سر برمی‌آورند؟ سال‌ها است که بعضی مسئولان وعده می‌دهند نظارت‌ها سخت‌گیرانه‌تر خواهد شد، اما در عمل با چند برگ جریمه و تبصره‌های قانونی هر تخلفی رسمیت پیدا می‌کند؛ گویی در بسیاری از شهرداری‌ها، ضابطه نه برای پیشگیری از تخلف، بلکه برای قیمت‌گذاری بر آن نوشته شده است.

گاه ماده ۱۰۰ قانون شهرداری‌ها به جای آنکه حافظ اصول شهرسازی باشد، به دروازه‌ای برای فروش مجوز تخلف تبدیل شده است؛ سازندگان می‌دانند که کافی است دیوارهای بلندتر بسازند و متراژهای بیشتر بفروشند، در نهایت جریمه‌ای می‌پردازند که در برابر سودهای میلیاردی آن‌ها رقم ناچیزی است. بدتر آنکه این تخلفات فقط چهره محله‌ها را زشت نمی‌کند؛ اضافه شدن بی‌رویه جمعیت و خودرو در کوچه‌ها و خیابان‌های باریک، گره‌های ترافیکی شدیدی ایجاد می‌کند و زندگی روزمره شهروندان را مختل می‌سازد؛ یک پروژه متخلف می‌تواند آرامش یک محله را بر هم بزند.

آیا باید شاهد فروریختن ساختمان‌ها، انفجار کوچه پس کوچه‌ها و خیابان‌های شهر با این حجم انبوه ترافیک باشیم؟ باید پذیرفت که مماشات با تخلفات خیانتی به آینده شهرها است. تا وقتی که منفعت شخصی و سودآوری کوتاه‌مدت بر منافع عمومی سایه بیندازد، نمی‌توان از شهری سالم و انسانی سخن گفت؛ اصلاح واقعی زمانی آغاز می‌شود که تخلف دیگر تنها جریمه‌پذیر نباشد، بلکه تا حدود زیادی غیرممکن شود.

موضوع مهم دیگر که باید توجه ویژه به آن داشت مطالعات عارضه‌سنجی ترافیکی است؛ ابزار مهمی برای پیش‌بینی تأثیر پروژه‌های ساختمانی و عمرانی بر شبکه حمل‌ونقل شهر که انجام دقیق و مطالعات جامع آن می‌تواند از بارگذاری‌های بی‌رویه جلوگیری کند و از بروز گره‌های ترافیکی جدید بکاهد.، نهادینه کردن عارضه‌سنجی ارتقای تخصص فنی مشاوران و الزام به اجرای توصیه‌های مطالعاتی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند پایداری توسعه شهری را تضمین کند.

عارضه‌سنجی ترافیکی و جلوگیری از بارگذاری‌های بی‌رویه در شهر

ابوالفضل قربانی، رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان  می‌گوید: کلان‌شهرها که به شهرهای دارای جمعیتی بیش از ۵۰۰ هزار نفر گفته می‌شود، نیازمند رعایت دقیق اصول شهرسازی برای تأمین آسایش شهروندان هستند.

وی می‌افزاید: این روزها در تمام شهرهای کشور به‌ویژه شهرهایی با جمعیت بالاتر نظیر تهران، اصفهان، مشهد و تبریز یکی از معضلات اصلی ترافیک‌های سنگینی است که موجب نارضایتی گسترده شهروندان شده است.

رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح می‌کند: علت عمده این ترافیک‌ها و ناهماهنگی‌های حمل‌ونقل شهری بیشتر به بارگذاری‌های انجام‌شده بدون مطالعات دقیق بازمی‌گردد؛ امروزه الگوی حمل‌ونقل شهروندان به‌دلایل مختلف به سمت استفاده گسترده و بی‌رویه از خودروی شخصی سوق یافته است؛ این روند طبیعی است که در این شرایط، مقررات شهرسازی باید سختگیرانه‌تر باشد و اجرای دقیق آن‌ها نیز الزامی است.

قربانی خاطرنشان می‌کند: از موارد مهم در این زمینه می‌توان به پارکینگ، رعایت ارتفاع مجاز ساختمان‌ها، کنترل تراکم جمعیتی و تأمین خدمات پیرامونی مورد نیاز شهروندان اشاره کرد؛ در صورتی که این اصول به‌درستی رعایت نشود، مشکلات گسترده‌ای ایجاد خواهد شد.

وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر ضوابط شهرسازی کشور به‌نحوی عمل می‌کند که گاه به‌عنوان عامل تشدید مشکلات شناخته می‌شود؛ یکی از دلایل این وضعیت امکان عبور از تخلفات شهرسازی از طریق ماده ۱۰۰ قانون شهرداری‌ها و پرداخت جریمه است که به تخلفات رسمیت می‌بخشد و تبعات بعدی آن را نادیده می‌گیرد.

رئیس کمیسیون هوشمندسازی و حمل‌ونقل شورای اسلامی شهر اصفهان عنوان می‌کند: در این میان عارضه‌سنجی ترافیکی نقش حیاتی ایفا می‌کند؛ هر پروژه ساختمانی یا اقدام عمرانی در سطح شهر باید با انجام دقیق مطالعات عارضه‌سنجی ترافیک همراه باشد، زیرا در بسیاری از موارد این مطالعات یا انجام نمی‌شود یا اگر انجام شود، به‌صورت ناقص و غیرجامع است و همین امر موجب بروز بارگذاری‌های بی‌رویه و افزایش حجم تردد شهری شده است.

قربانی تاکید می‌کند: ضروری است که شهروندان، مدیران شهری و مسئولان ارشد وزارت راه و شهرسازی با اهتمام بیشتر به این موضوع بپردازند تا زندگی شهری دچار بحران و مشکلات مضاعف نشود و آرامش نسبی برای ساکنان فراهم شود.

روند کنونی شهرسازی در بسیاری از کلان‌شهرهای کشور به‌ویژه با تخطی از ضوابط فنی و غفلت از مطالعات عارضه‌سنجی ترافیکی، آسیب‌های جدی به زیرساخت‌های حمل‌ونقل و کیفیت زندگی شهروندان وارد کرده است. مجوزهای ساخت‌وساز بدون رعایت اصول علمی به افزایش بی‌رویه تراکم جمعیت، گره‌های ترافیکی شدید و فشار مضاعف بر خدمات شهری منجر می‌شود، در این میان رسمیت‌یافتن تخلفات از طریق مکانیزم‌هایی همچون ماده ۱۰۰ قانون شهرداری‌ها بحران مدیریت شهری را دوچندان کرده و نیاز به بازنگری فوری قوانین را به یک مطالبه عمومی تبدیل کرده است.

برای بازگرداندن تعادل به زندگی شهری، چاره‌ای جز اصلاح بنیادین نظام شهرسازی وجود ندارد. انجام دقیق مطالعات عارضه‌سنجی ترافیکی پیش از هرگونه پروژه ساختمانی، تقویت نظارت بر اجرای ضوابط فنی، محدودسازی عبور از تخلفات از مسیرهای قانونی و تغییر رویکرد مدیران شهری به سمت توسعه پایدار از جمله راهکارهایی است که می‌تواند از انفجار خیابان‌های مملو از ترافیک جلوگیری کند و مسیر بهبود کیفیت زیست شهری را هموار سازد.