تحول حکمرانی شهری با مدل مدیریتی «کمتر سیستم، بیشتر شهروند»
انتخاب شهرداری‌ها و عملکرد شوراهای شهری نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه محلی دارند. تجربه‌های شهرهای شهروندمحوری همچون آرهوس دانمارک نشان می‌دهند که با نوآوری در ساختار حکمرانی، می‌توان مشارکت شهروندان را افزایش داد، خدمات را بهینه کرد و شهرهایی پایدارتر و انسانی‌تر ساخت.
Admin1
حکمرانی شهری یکی از پایه‌های اصلی توسعه پایدار، مشارکت شهروندی و کیفیت زندگی در شهرهاست. در اغلب کشورهای جهان، مدیریت شهری از طریق دو سازمان اصلی شهرداری به‌عنوان سازمان اجرایی و شورای شهر به‌عنوان نهاد قانون‌گذار و نظارتی انجام می‌شود.
انتخاب شهردار در کشورهای مختلف به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام می‌شود؛ در مدل انتخاب مستقیم شهردار توسط مردم، شهروندان با شرکت در انتخابات عمومی، شهردار را به‌طور مستقیم انتخاب می‌کنند. این روش در کشورهایی همچون فرانسه، ایتالیا و ترکیه رایج است. مدل دیگر انتخاب غیرمستقیم توسط شورای شهر است که اعضای منتخب شورای شهر، شهردار را از میان خود یا از بیرون انتخاب می‌کنند. این شیوه در کشورهایی همچون آلمان، هلند و بعضی شهرهای بریتانیا رایج است.
در بعضی کشورها همچون ایالات متحده، مدل «مدیر-شورا» نیز رایج است که در آن شورای شهر یک مدیر حرفه‌ای را به‌عنوان مدیر اجرایی استخدام می‌کند و شهردار نقش نمادین یا ریاست شورا را دارد. اعضای شورای شهر نیز به‌طور معمول از طریق انتخابات محلی و با رأی مستقیم مردم انتخاب می‌شوند و نماینده مناطق مختلف شهر هستند. در بعضی کشورها، شوراها به‌صورت غیرحزبی فعالیت می‌کنند تا تمرکز بر مسائل محلی حفظ شود.
شورای شهر به‌عنوان نهاد قانون‌گذار محلی، وظایف گسترده‌ای دارد که شامل تصویب بودجه سالانه شهرداری، وضع مقررات و آئین‌نامه‌های شهری، نظارت بر عملکرد شهرداری و مدیران اجرایی، تصویب طرح‌های توسعه شهری، حمل‌ونقل، محیط‌زیست و خدمات عمومی، حمایت از مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و بررسی و تصویب پروژه‌های عمرانی، فرهنگی و اجتماعی می‌شود.
در سال‌های اخیر، بعضی شهرهای جهان با بازنگری در شیوه‌های انتخاب شهردار و تقویت نقش شوراهای شهری، به نتایج چشم‌گیری در بهبود حکمرانی محلی دست یافته‌اند. در شهرهایی همچون بارسلونا، هلسینکی و پورتلند، مدل‌هایی بر پایه مشارکت شهروندی، شفافیت مالی و پاسخ‌گویی اجرایی به‌کار گرفته شده است که در آن‌ها شهردار نه‌تنها منتخب مردم یا شورا، بلکه نماینده مستقیم خواسته‌های محلی و برنامه‌های توسعه‌محور است.
در این مدل‌ها، شوراهای شهری با تشکیل کمیته‌های تخصصی، نظارت دقیق بر عملکرد شهرداری و تعامل مستمر با جامعه شهری، نقش مؤثری در ارتقای کیفیت خدمات شهری، عدالت فضایی و پایداری ایفا می‌کنند. این تجربه‌ها نشان می‌دهند که ساختار انتخاب و عملکرد شوراها، اگر با نوآوری و مشارکت همراه باشد، می‌تواند مسیر تحول شهری را هموار کند. یکی از نمونه‌های برجسته این تحول، شهر آرهوس در دانمارک است که توانسته است با اراده سیاسی، ساختارهای منعطف، فناوری هوشمند و مشارکت واقعی شهروندان، شهری بسازد که نه‌تنها پاسخ‌گوی نیازهای امروز باشد، بلکه آینده‌ای پایدار، انسانی و هوشمند را رقم بزند.
آرهوس؛ الگویی جهانی در حکمرانی شهری، مشارکت شهروندی و توسعه پایدار
شهر آرهوس، دومین شهر بزرگ دانمارک، در سال‌های اخیر به یکی از نمونه‌های موفق جهانی در زمینه حکمرانی شهری نوآورانه، توسعه پایدار و مشارکت شهروندی تبدیل شده است. این شهر در ساحل شرقی شبه‌جزیره یوتلاند قرار دارد و با ترکیب معماری تاریخی، طبیعت سرسبز، دانشگاه‌های معتبر و زیرساخت‌های مدرن، از کیفیت زندگی بالایی برخوردار است. آنچه آرهوس را از دیگر شهرهای اروپایی متمایز می‌کند، شیوه‌ای است که در آن شهروندان، سازمان‌های دولتی، بخش خصوصی و مراکز علمی در کنار هم برای ساختن آینده‌ای هوشمند، سبز و انسانی تلاش می‌کنند.
شهردار آرهوس از طریق انتخاب غیرمستقیم توسط شورای شهر تعیین می‌شود؛ شهروندان با شرکت در انتخابات محلی اعضای شورای شهر را به‌طور مستقیم انتخاب می‌کنند، سپس اعضای منتخب شورا در جلسه‌ای رسمی، از میان خود فردی را به‌عنوان شهردار برمی‌گزینند.
این فرایند به‌طور معمول با توافق‌های حزبی و ائتلافی همراه است وپس از انتخابات، احزاب حاضر در شورا با یکدیگر مذاکره می‌کنند تا ترکیب مدیریت شهری را مشخص کنند. شهردار از حزبی انتخاب می‌شود که بیشترین کرسی را در شورا دارد یا توانسته باشد ائتلاف اکثریت را تشکیل دهد. دوره تصدی شهردار در آرهوس چهار ساله است و شهردار علاوه بر ریاست شورا، مسئولیت اجرایی اداره شهر را نیز بر عهده دارد.
شهر آرهوس در دهه‌های اخیر مسیر تحول چشم‌گیری را طی کرده و از یک شهر صنعتی با تمرکز بر تولید و زیرساخت‌های سنتی، به شهری دانش‌محور، مشارکت‌گرا و پیشرو در حکمرانی شهری تبدیل شده است. این دگرگونی نه‌تنها حاصل تغییرات اقتصادی و فناوری، بلکه نتیجه اصلاحات ساختاری در شیوه مدیریت شهری بوده است. شهرداری آرهوس با درک ضرورت فاصله‌گیری از مدل‌های متمرکز و بوروکراتیک، مجموعه‌ای از سیاست‌ها و سازمان‌های جدید را پایه‌گذاری کرده است تا تصمیم‌گیری‌ها به‌جای اتاق‌های بسته اداری، در میدان‌های باز گفت‌وگو با شهروندان شکل بگیرد.
در همین راستا، چهارچوبی مفهومی و اجرایی با عنوان «قطب‌نمای آرهوس» طراحی شده است که چشم‌انداز بلندمدت شهر را در سه محور اصلی مشارکت واقعی شهروندان، بهره‌گیری از دانش و داده‌های علمی و تقویت حس تعلق اجتماعی ترسیم می‌کند. این قطب‌نما نه‌تنها یک سند راهبردی، بلکه ابزاری برای سنجش و هدایت تصمیمات شهری است؛ به‌طوری‌که هر پروژه، سیاست یا برنامه باید با اصول این چهارچوب هم‌خوانی داشته باشد تا بتواند در مسیر توسعه پایدار و دموکراتیک حرکت کند.
شعار محوری این برنامه «کمتر سیستم، بیشتر شهروند» است که بیانگر فلسفه‌ای است که در آن شهروندان نه‌تنها مخاطب خدمات شهری، بلکه شریک و همکار در تولید سیاست‌های عمومی هستند. این شعار در عمل به ایجاد واحدی با عنوان «نوآوری و دموکراسی» در اداره خدمات شهروندی منجر شده است؛ سازمانی که مأموریت آن طراحی و پیاده‌سازی روش‌های نوین برای مشارکت عمومی، شفاف‌سازی فرایندهای تصمیم‌گیری و دیجیتالی‌سازی ارتباط میان مردم و مدیریت شهری است.
واحد نوآوری و دموکراسی با بهره‌گیری از متخصصان علوم اجتماعی، فناوری اطلاعات، طراحی شهری و ارتباطات، پروژه‌هایی را اجرا می‌کند که در آن‌ها شهروندان از مرحله شناسایی مسئله تا تدوین راه‌حل، نقش فعال دارند. این واحد همچنین مسئول توسعه «شاخص‌های مشارکت» است که میزان مشارکت شهروندان در فرایندهای شهری را اندازه‌گیری می‌کنند. این شاخص‌ها شامل تعداد جلسات عمومی، میزان مشارکت آنلاین، تنوع گروه‌های مشارکت‌کننده و سطح تأثیرگذاری نظرات مردم بر تصمیمات نهایی هستند. شهردار آرهوس بر اساس این داده‌ها می‌تواند نقاط ضعف و قوت خود را شناسایی و سیاست‌های خود را به‌صورت پویا اصلاح کند.
آرهوس در کنار این اقدامات، به‌طور جدی به دیجیتالی‌سازی فرایندهای شهری پرداخته است. از ثبت درخواست‌های خدمات شهری گرفته تا مشارکت در بودجه‌ریزی محله‌ای، همه‌چیز از طریق پلتفرم‌های آنلاین قابل انجام است. این تحول دیجیتال نه‌تنها دسترسی را افزایش داده، بلکه شفافیت و پاسخ‌گویی را نیز تقویت کرده است. شهروندان می‌توانند به‌صورت لحظه‌ای روند اجرای پروژه‌ها را دنبال کنند، با مدیران شهری گفت‌وگو کنند و حتی در جلسات شورا به‌صورت مجازی شرکت کنند.
شهروندان در قلب طراحی شهری؛ از شنیده شدن تا تصمیم‌سازی
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های مدل شهرداری آرهوس، نقش فعال شهروندان در طراحی، اجرا و ارزیابی پروژه‌های شهری است. برخلاف بسیاری از شهرها که مشارکت عمومی به جلسات مشورتی محدود می‌شود، در آرهوس شهروندان در مراحل مختلف تصمیم‌گیری حضور دارند و ابزارهای متنوعی برای بیان دیدگاه خود در اختیار دارند.
برای مثال، در پروژه بازطراحی میدان مرکزی شهر با عنوان رسمی «بازآفرینی میدان بیسپتورف»، شهرداری ابتدا با برگزاری جلسات محله‌ای، نظرسنجی‌های دیجیتال و کارگاه‌های مشارکتی، نیازها و خواسته‌های ساکنان را جمع‌آوری کرد، سپس تیم‌های طراحی شهری با مشارکت شهروندان، طرح‌هایی را تهیه کردند که نه‌تنها از نظر زیبایی‌شناسی و عملکردی قابل قبول بودند، بلکه با سبک زندگی و فرهنگ محلی نیز هم‌خوانی داشتند.
این پروژه از سال ۲۰۰۹ با برگزاری مسابقه طراحی توسط شورای شهر آرهوس آغاز شد و اجرای نهایی و بهره‌برداری از میدان جدید پس از یک دوره آزمایشی چندساله که امکان اصلاحات تدریجی و دریافت بازخوردهای مردمی را فراهم کرد، در سال ۲۰۱۷ به پایان رسید. بازآفرینی میدان بیسپتورف این فضای شهری را از یک پارکینگ بی‌روح به یک میدان چندمنظوره سبز تبدیل کرد و الگویی برای تعامل سازنده میان شهرداری، طراحان شهری و جامعه محلی ارائه داد.
مشارکت عمومی در این پروژه بسیار گسترده و چندلایه بود. در مرحله ایده‌پردازی، جلسات محله‌ای، کارگاه‌های طراحی مشارکتی و نظرسنجی‌های دیجیتال برگزار شد که در آن‌ها ساکنان محلی، صاحبان کسب‌وکار، هنرمندان و گروه‌های مدنی حضور داشتند. این فرایند به‌صورت تدریجی و قابل اصلاح طراحی شد تا بازخوردهای مردمی در هر مرحله لحاظ شود. خواسته‌های شهروندان شامل ایجاد فضای سبز، امکان برگزاری رویدادهای کوچک و بزرگ، حذف ترافیک عبوری و افزایش کیفیت محیطی بود.
در فرایند بازطراحی این میدان، مجموعه‌ای از اقدامات هدفمند و طبیعت‌محور اجرا شد که چهره این فضای شهری را به‌کلی دگرگون کرد. فضای پیشین که به‌عنوان پارکینگ خودروها مورد استفاده قرار می‌گرفت، با کاشت درختان بومی، ایجاد فضای سبز چندمنظوره و طراحی مسیرهای پیاده‌روی، به یک میدان عمومی سرزنده و محیطی برای تعامل اجتماعی، استراحت و رویدادهای فرهنگی تبدیل شد.
در راستای افزایش ایمنی و آرامش محیط، عبور خودروها از میدان ممنوع و امکان پارک در آن حذف شد. این تصمیم به کاهش آلودگی صوتی و بصری کمک کرد و میدان را به فضایی امن برای خانواده‌ها، کودکان و گردشگران تبدیل کرد. طراحی میدان بر اساس راه‌حل‌های طبیعت‌محور از جمله استفاده از پوشش گیاهی متنوع برای ارتقای تنوع زیستی، بهبود تهویه طبیعی و تعدیل دمای محلی در فصول گرم انجام شد.
در پروژه‌های بزرگ‌تر همچون توسعه مناطق حومه‌ای، شهروندان به‌عنوان «همکاران برنامه‌ریزی» شناخته می‌شوند و در جلسات رسمی با توسعه‌دهندگان، مهندسان و مدیران شهری حضور دارند. این مدل موجب شده است حس تعلق، اعتماد و مسئولیت‌پذیری در میان مردم افزایش پیدا کند و پروژه‌ها با حمایت اجتماعی بیشتری اجرا شوند.
پروژه CO-SHAPE؛ آزمایشگاه سبز در حومه آرهوس
یکی از نمونه‌های عملی مشارکت شهروندی، پروژه موسوم به «CO-SHAPE» در منطقه اسپورینگ است. این پروژه بخشی از برنامه «شهرهای پایلوت» اتحادیه اروپا برای دستیابی به شهرهای بدون کربن تا سال ۲۰۳۰ است. در این طرح، یک منطقه ۱۰۰۰ هکتاری به‌عنوان آزمایشگاه سبز انتخاب شده است تا مدل‌های جدیدی از استفاده بهینه از زمین، تولید انرژی تجدیدپذیر و مشارکت اجتماعی در آن پیاده‌سازی شود.
شهرداری آرهوس با همکاری دانشگاه‌ها و سازمان‌های اروپایی، چهارچوبی برای گفت‌وگوی چندجانبه طراحی کرده است که در آن شهروندان، کشاورزان محلی، توسعه‌دهندگان انرژی، سازمان‌های مردمی و نمایندگان شوراهای محله‌ای به‌صورت منظم در جلسات برنامه‌ریزی شرکت می‌کنند. این جلسات علاوه‌بر اینکه جنبه مشورتی دارند، به‌صورت رسمی در فرایند تصمیم‌گیری لحاظ می‌شوند؛ به‌طوری‌که هر طرح پیشنهادی باید از فیلتر نظرات عمومی رد شود تا قابلیت اجرا پیدا کند.
برای تسهیل این مشارکت، ابزارهای متنوعی از جمله پلتفرم‌های دیجیتال تعاملی برای ثبت نظرات، رأی‌گیری و مشاهده پیشرفت پروژه، کارگاه‌های طراحی مشترک و نقشه‌های تعاملی آنلاین به‌کار گرفته شده‌اند. نمایندگان محله‌ای منتخب نیز نقش واسطه میان جامعه و تیم اجرایی را ایفا می‌کنند.
در یکی از مراحل کلیدی پروژه، بیش از ۴۰۰ شهروند محلی در نظرسنجی‌ها و جلسات عمومی شرکت کردند و دیدگاه‌های خود را درباره نحوه استفاده از زمین، محل نصب توربین‌های بادی، مسیرهای دسترسی و اولویت‌های زیست‌محیطی ارائه دادند. این سطح از مشارکت، نه‌تنها به افزایش مشروعیت اجتماعی پروژه کمک کرد، بلکه موجب شد طرح نهایی با نیازهای واقعی جامعه هم‌خوانی بیشتری داشته باشد.
مشارکت شهروندان در CO-SHAPE نمادین نیست؛ بلکه در قالب «حق رأی مشورتی» در شورای راهبری پروژه تعریف شده است. این شورا متشکل از نمایندگان شهرداری، دانشگاه آرهوس، سازمان‌های اروپایی و نمایندگان شهروندان است و جلسات آن به‌صورت عمومی برگزار می‌شود. شهروندان می‌توانند در این جلسات شرکت کنند، پیشنهاد دهند و در بعضی موارد، رأی دهند.
شهر هوشمند آرهوس؛ فناوری در خدمت زندگی بهتر
آرهوس با اجرای برنامه «آرهوس هوشمند» به یکی از شهرهای پیشرو در حوزه شهر هوشمند تبدیل شده است. این برنامه با هدف استفاده از فناوری دیجیتال برای بهبود کیفیت زندگی، کاهش مصرف انرژی و ارتقای خدمات عمومی طراحی شده است. در قالب این برنامه، پروژه‌هایی همچون «محله دیجیتال» اجرا شده است که در آن‌ها به‌جای آن‌که شهرداری مسائل را تعریف کند، این شهروندان هستند که مشکلات را مطرح می‌کنند و راه‌حل‌ها بر اساس نیازهای واقعی جامعه طراحی می‌شود.
مدل حکمرانی شهری آرهوس با تمرکز بر مشارکت شهروندی، شفافیت و پایداری، دستاوردهای چشم‌گیری به همراه داشته است؛ از جمله افزایش محسوس رضایت عمومی از خدمات شهری، کاهش قابل‌توجه در میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای، ارتقای شاخص‌های کیفیت زندگی در حوزه‌هایی چون حمل‌ونقل، فضای سبز و سلامت، جذب سرمایه‌گذاری‌های سبز و بر پایه فناوری در پروژه‌های شهری و در نهایت تبدیل شدن به الگویی بین‌المللی در زمینه حکمرانی مشارکتی که مورد توجه بسیاری از شهرهای اروپایی و نهادهای توسعه شهری قرار گرفته است.
در حال حاضر آرهوس عضو شبکه‌های بین‌المللی همچون شبکه شهرهای هوشمند متصل و شبکه شهر هوشمند دانمارک است و تجربیات خود را با سایر شهرها به اشتراک می‌گذارد. این شهر به‌عنوان «راه سوم اسکاندیناوی» در توسعه شهری شناخته می‌شود که برخلاف سنت‌های متمرکز آسیایی یا رویکردهای تجاری آمریکایی، بر اصولی چون مشارکت شهروندی، پایداری محیطی و عدالت اجتماعی تأکید دارد.
