اکوپارک هنری فضایی است که در آن طبیعت و هنر به شکلی هماهنگ و تعاملی با هم ترکیب می‌شوند تا علاوه‌بر حفظ و ارتقای محیط زیست و پوشش گیاهی، با نصب آثار هنری محیطی، مجسمه‌ها، دیوارنگاره‌ها یا دیگر عناصر هنری، تجربه‌ای زیبا و فرهنگی برای بازدیدکنندگان ایجاد کنند. هدف اصلی اکوپارک‌های هنری، ترویج آگاهی زیست‌محیطی و حفاظت از طبیعت از طریق هنر است و آثار هنری با موضوعات مرتبط با طبیعت، پایداری، حیات وحش و محیط زیست ساخته می‌شوند تا به نوعی داستان یا پیام زیست‌محیطی را منتقل کنند.

تبدیل زیرگذرها و فضاهای رهاشده شهری به اکوپارک‌های هنری، رویکردی نوین در توسعه پایدار شهری است که نقش مهمی در افزایش سرزندگی، بهبود کیفیت زندگی شهروندان و تقویت هویت اجتماعی ایفا می‌کند. این روند در سال‌های اخیر شتاب قابل‌توجهی پیدا کرده است و شهرهای پیشروی جهان با استفاده از راهکارهای خلاقانه، موفق به احیای فضاهای متروکه و خلق ارزش‌های جدید اجتماعی و زیست‌محیطی شده‌اند.

مزایای تبدیل فضاهای متروکه به اکوپارک هنری

تبدیل فضاهای بدون استفاده شهری به اکوپارک‌های هنری اهداف و مزایای چندوجهی و گسترده‌ای دارد که از نظر زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارای اهمیت است. فضاهای متروکه و بدون استفاده در شهرها به‌طور معمول به مکان‌هایی مستعد وقوع جرم و بزه تبدیل می‌شوند و از ارزش محله‌ها می‌کاهند؛ تبدیل این فضاها به اکوپارک‌های هنری موجب بازگرداندن زندگی، پویایی و ارزش به این مناطق می‌شود. با تبدیل زیرگذرها و فضاهای تاریک و ناامن به فضاهایی روشن، فعال و قابل‌استفاده برای همه رده‌های سنی، ضریب امنیت منطقه افزایش و ترس و اضطراب ناشی از حضور در این فضاها کاهش پیدا می‌کند.

این پارک‌ها با ارائه فضاهای سبز، امکانات تفریحی و فرهنگی، مکان‌های تعامل و دیدار اجتماعی، بهبود فضاهای عمومی و کاهش فشارهای روانی ناشی از محیط‌های خشنی همچون زیرگذرهای سنتی کمک می‌کنند. بازسازی و تغییر کاربری فضاهای متروکه، به‌ویژه ساختمان‌ها و مکان‌های تاریخی، به حفظ میراث فرهنگی و معرفی آن به نسل‌های جدید کمک می‌کند. وجود هنرهای عمومی همچون گرافیتی و دیوارنگاره‌ها نیز هویت جدیدی به محله‌ها می‌بخشد.

اجرای طرح‌های گیاه‌کاری با گونه‌های بومی و استفاده از سیستم‌های آبیاری بهینه، کاهش آلودگی صوتی و کاهش اثرات جزیره گرمای شهری از مزایای مهم این اکوپارک‌های هنری است. بعضی پروژه‌ها نیز به فعال‌سازی زیست‌بوم‌های شهری و افزایش تنوع زیستی می‌پردازند. تبدیل فضاهای بدون استفاده به پاتوق‌های محلی موجب ارتقای مشارکت اجتماعی، ایجاد فضاهای چندکارکردی برای ورزش، تفریح و فعالیت‌های فرهنگی می‌شود که به پویایی محله‌ها کمک می‌کند و موجب افزایش ارزش زمین و ساختمان‌های اطراف، جذب سرمایه‌گذاری و رونق اقتصادی محلی می‌شود.

ترکیب معماری، هنر، نورپردازی و فضای سبز در این اکوپارک‌ها، جلوه‌ای تازه و زیبا به شهر می‌بخشد که سبب افزایش رضایت شهروندان و جذب گردشگران می‌شود. نمونه‌های معروف جهانی در این زمینه نشان‌دهنده کارآمد بودن این راهکار برای باززنده‌سازی شهرها، ارتقای سلامت روانی و جسمی شهروندان، حفظ میراث فرهنگی و حرکت به سمت توسعه پایدار شهری هستند.

پارک زیرگذری، تورنتو | کانادا

پارک زیرگذری (Underpass Park) در تورنتو یکی از نمونه‌های برجسته تبدیل فضای خاکستری و متروکه شهری به یک اکوپارک هنری و فعال است. این پارک در فضای زیر بزرگراه‌ها و پل‌های شهری منطقه دان‌لندز ایجاد شده و از سال ۲۰۱۲ به بهره‌برداری رسیده است. مساحت کل پارک حدود ۳۵۰۰ متر مربع است و در فضای زیرگذر چند بزرگراه و پل ایجاد شده است که پیش‌تر به شکل فضایی بدون استفاده و ناکارآمد باقی مانده بود.

این پروژه با هدف بازآفرینی فضای شهری بدون استفاده، افزایش فضای سبز، ارتقای کیفیت زندگی شهری و بهبود ایمنی محله طراحی شد. در نتیجه بازسازی، زمین‌های ورزشی متعددی شامل دو زمین بسکتبال استاندارد، یک زمین اسکیت با مساحتی نزدیک به ۸۰۰ متر مربع و چند منطقه بازی کودکان با تجهیزات ایمن و مدرن ایجاد شده است. همچنین بیش از پنج هزار متر مربع فضای پیاده‌روی و مسیرهای دوچرخه‌سواری در پارک تعبیه شده است.

بودجه کلی پروژه پارک زیرگذری تورنتو حدود ۴.۵ میلیون دلار کانادا اعلام شده است. این هزینه توسط شهرداری تورنتو به همراه کمک‌های مالی از سوی دولت استانی و چند سازمان غیرانتفاعی تأمین شده است. بخش عمده‌ای از بودجه صرف زیرساخت‌های ایمنی، نورپردازی بهینه، ساخت زمین‌های ورزشی، کاشت فضای سبز مقاوم و اجرای نقاشی‌های دیواری توسط هنرمندان محلی شده است.

فضای سبز این پارک شامل بیش از دو هزار گیاه بومی مقاوم در برابر شرایط آب‌وهوایی شهری تورنتو است که نقش مهمی در بهبود کیفیت هوا و کاهش گرمای محیطی ایفا می‌کنند. این گیاهان به‌طور خاص برای جذب گرد و غبار و کاهش اثرات آلودگی هوا انتخاب شده‌اند. افزون بر این، پارک دارای بیش از ۳۰ نیمکت و مکان استراحت است که به بازدیدکنندگان امکان می‌دهد در محیطی آرام و دلنشین وقت بگذرانند.

ستون‌ها و دیوارهای زیرگذر به گالری نقاشی‌های دیواری تبدیل شده‌اند که بیش از ۲۰ اثر هنری از هنرمندان محلی و بومی تورنتو را در خود جای داده است. این نقاشی‌ها علاوه‌بر زیباسازی فضا، بیانگر فرهنگ و تاریخ محلی هستند و موجب افزایش تعلق اجتماعی و هویت بخشی به منطقه شده‌اند.

این پروژه نمونه‌ای موفق از بازآفرینی فضاهای متروکه شهری به نقاط سرزنده و دوستدار محیط زیست است که نه‌تنها ارزش زیبایی‌شناسی و هنری دارد، بلکه موجب افزایش تعلق اجتماعی، بهبود سلامت روانی و تقویت جامعه محلی شده است. بر اساس مطالعات محلی، پس از افتتاح پارک، میزان حضور افراد در این منطقه در ساعات شبانه‌روز تا ۴۰ درصد افزایش و گزارش‌های مربوط به جرایم کوچک و رفتارهای ناهنجار در زیرگذرها تا ۳۰ درصد کاهش یافته است.

از سوی دیگر، با ایجاد این پارک، نزدیک به سه هزار متر مربع به فضای سبز شهری افزوده شده است که به کاهش اثرات جزیره حرارتی شهری کمک کرده و موجب بهبود کیفیت هوای محلی شده است. مطالعات نشان می‌دهد که فضای سبز شهری می‌تواند تا ۲۰ درصد میزان استرس و افسردگی را در ساکنان مناطق شهری کاهش دهد و این موضوع در مورد ساکنان اطراف پارک زیرگذری مشاهده شده است.

وان گرین مایل، بمبئی | هند

وان گرین مایل (One Green Mile) پروژه‌ای شاخص و نوآورانه در قلب شهر بمبئی است که طی سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵ در فضای زیر بزرگراه مرکزی این شهر توسعه پیدا کرده است. این پروژه نمونه‌ای برجسته از بازآفرینی فضاهای متروکه و خاکستری شهری به یک اکوپارک چندکارکردی با رویکردی اکولوژیک و اجتماعی به‌شمار می‌آید. طول کلی این فضای سبز زیرگذر حدود ۱.۶ کیلومتر (یک مایل) و مساحت آن بیش از پنج هکتار است که در میان شلوغ‌ترین مناطق شهری بمبئی قرار دارد.

وان گرین مایل شامل فضاهای متنوعی است که بخش‌های ورزشی همچون زمین‌های فوتبال کوچک، دویدن و مسیرهای دوچرخه‌سواری با مساحت مجموع ۱۵۰۰ متر مربع را در بر می‌گیرد. بیش از ۱۰ منطقه استراحت و مطالعه با سایه‌بان، میزهای مطالعه و صندلی‌های ارگونومیک در این پارک ایجاد شده است و بخش‌هایی ویژه برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی شامل گالری‌های دیواری، فضای اجرای موسیقی زنده و کارگاه‌های هنری برای کودکان و بزرگسالان در نظر گرفته شده است.

در طراحی این پارک از رنگ‌بندی زنده و جدول‌بندی‌های هندسی استفاده شده است که علاوه‌بر زیبایی بصری، به ارتقای حس نشاط و سرزندگی در فضای شهری کمک می‌کند. بیش از ۵۰ اثر هنری دیواری توسط هنرمندان محلی و معاصر بمبئی روی ستون‌ها و دیوارهای زیرگذر به چشم می‌خورد.

از مهم‌ترین ویژگی‌های این پروژه می‌توان به سیستم‌های پیشرفته جمع‌آوری و تصفیه آب باران اشاره کرد که حدود دو هزار متر مکعب آب باران را در سال ذخیره و برای آبیاری فضای سبز استفاده می‌کند. این سیستم موجب کاهش مصرف آب شهری تا ۳۰ درصد شده است. فضای سبز این پارک شامل بیش از ۱۵ هزار گیاه بومی و مقاوم به شرایط گرم و خشک بمبئی است که به افزایش تنوع زیستی شهری و کاهش دمای محیط کمک می‌کنند. بخش‌هایی از زیرگذر نیز به‌عنوان زیستگاه‌های کوچک برای حشرات مفید، پرندگان شهری و خزندگان طراحی شده است که به حفظ اکوسیستم محلی و تعادل زیستی در محیط شهری کمک می‌کند.

وان گرین مایل به‌سرعت به یکی از محبوب‌ترین نقاط تجمع مردم بمبئی تبدیل شده است. روزانه به‌طور متوسط بیش از چهار هزار بازدیدکننده از این پارک استفاده می‌کنند که این رقم در روزهای تعطیل و مناسبت‌های فرهنگی تا ۱۰ هزار نفر هم می‌رسد. این اکوپارک میزبان بیش از ۱۰۰ رویداد فرهنگی، هنری و ورزشی در سال است که موجب تقویت حس تعلق اجتماعی و افزایش تعاملات اجتماعی میان ساکنان شده است. مطالعات محلی نشان می‌دهد که پس از افتتاح پروژه، میزان رضایت ساکنان محله‌های اطراف تا ۳۵ درصد افزایش یافته و بهبود سلامت روانی و کاهش استرس مرتبط با زندگی شهری به شکل قابل‌توجهی گزارش شده است.

بودجه کل این پروژه حدود ۱۰ میلیون دلار آمریکا بوده است که از منابع مختلفی شامل شهرداری بمبئی، سازمان‌های زیست‌محیطی و بخش خصوصی تأمین شده است. بخش عمده‌ای از این بودجه صرف زیرساخت‌های اکولوژیک، سیستم‌های تصفیه آب، تجهیزات ورزشی و فرهنگی و همچنین دستمزد هنرمندان و طراحان شده است. مدیریت پروژه توسط یک کنسرسیوم متشکل از مهندسان شهری، معماران منظر، فعالان محیط زیست و هنرمندان محلی انجام شده است که همکاری میان‌رشته‌ای را به‌عنوان کلید موفقیت پروژه معرفی کرده‌اند.

اکوپارک شانگهای | چین

اکوپارک زیرگذر شانگهای یکی از نمونه‌های شاخص بازآفرینی فضاهای متروکه شهری در آسیا به‌شمار می‌رود که در سال ۲۰۲۱ در قلب یکی از مناطق پرترافیک و صنعتی شانگهای اجرا شد. این پروژه در فضایی به مساحت حدود سه هکتار، زیر شبکه‌ای از پل‌های شهری و بزرگراه‌های عبوری شکل گرفت که پیش از آن تنها محل عبور خودرو، دپوی تجهیزات ساختمانی و فضایی نامطلوب برای عابران بود.

تیم طراحی در این پروژه، با بهره‌گیری از اصول طراحی اکولوژیک، هنر شهری و مشارکت اجتماعی، موفق به تبدیل یک فضای رهاشده و بی‌روح به پارکی پویا، فرهنگی و چندمنظوره شد. فضای زیرگذر به دو کارکرد اصلی تقسیم شده است: بخش نخست شامل مسیرهای پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و میدان‌های ورزشی روباز از جمله زمین بسکتبال و فضای تمرین برای حرکات نمایشی است. بخش دوم نیز به فضاهای نشستن، مناطق بازی کودکان، باغ‌های کوچک با گیاهان بومی مقاوم و عرصه‌هایی برای هنرهای شهری و اجتماعی اختصاص یافته است.

عنصر شاخص این پارک، هنر گرافیتی در مقیاس بزرگ است که روی ستون‌ها و دیوارهای بتنی اجرا شده. سه نماد حیوانی فلامینگوی صورتی (سرزندگی)، پلنگ زرد (انرژی) و گورخر خاکستری (آرامش شهری) روایت تصویری هویت جدید این فضا را شکل داده‌اند. افزون بر زیباسازی، این نقاشی‌ها با هدف ایجاد حس تعلق و امنیت بصری برای رهگذران طراحی شده‌اند.

زیرساخت‌های سبز نیز بخشی مهم از طراحی این اکوپارک هستند؛ سیستم‌های جمع‌آوری آب باران برای آبیاری گیاهان، استفاده از کفپوش‌های نفوذپذیر و انتخاب پوشش گیاهی سازگار با اقلیم و آلودگی شهری، باعث کاهش اثرات جزیره حرارتی و ارتقای کیفیت محیطی شده‌اند. در کل پروژه، بیش از ۵۵۰۰ مترمربع فضای سبز جدید ایجاد شده است.

این فضا از نظر اجتماعی به بستری برای رویدادهای محله‌ای، نمایش‌های خیابانی و فعالیت‌های داوطلبانه جوانان تبدیل شده است. روشنایی شبانه، مسیرهای ایمن برای عابران، مبلمان شهری مناسب و طراحی باز و بدون نقاط کور باعث کاهش چشمگیر احساس ناامنی در شب شده است به‌طوری که آمار بازدیدکنندگان محلی طی شش ماه نخست پس از افتتاح بیش از ۳۵۰ درصد نسبت به دوره پیشین افزایش پیدا کرد.