در شهرهای پرجمعیت، نیاز و تمایل به فضاهایی برای پوشش گیاهی، ذخیره آب مناسب و تأمین انرژی پاک رو به افزایش است اما مکان کافی برای آنها وجود ندارد. برای دستیابی به فضایی برای غلبه بر همه چالش‌های شهری از نظر آب‌وهوا، تراکم و تحرک، شهرها شروع به ترکیب عملکردهای مختلف در فضاهای موجود کرده‌اند؛ یکی از فضاهای قابل دسترس پشت‌بام ساختمان‌های مسکونی و تجاری است که می‌توان راه‌حل‌های گوناگونی را ادغام و روی آنها پیاده‌سازی کرد.

عملکردهای قابل اجرا روی بام‌ها را در هفت گروه با رنگ‌های متمایز گروه‌بندی می‌کنند که به شرح زیر است:

بام سبز: تأمین پوشش گیاهی

بام آبی: جمع‌آوری و ذخیره آب

بام زرد: تأمین انرژی پایدار از خورشید یا باد

بام قرمز: ارائه عملکردهای اجتماعی همچون رستوران و فضای عمومی

بام نارنجی: ارائه فضایی به‌عنوان زیرساخت حمل‌ونقل همچون سکوی پرواز هواپیماهای بدون سرنشین

بام بنفش: ارائه فضای مسکونی (بیشتر برای خانه‌های کوچک یا روستاها)

بام خاکستری: تخصیص دادن فضا به عملکردهای فنی موردنیاز ساختمان از جمله آنتن‌ها، تأسیسات شست‌وشو و تصفیه هوا

بام چندمنظوره حداقل دو رنگ گفته‌شده را در خود جای می‌دهد، هرچه تعداد عملکردهای ترکیب‌شده بیشتر باشد، کارایی بام افزایش می‌یابد و می‌تواند یک ترکیب طلایی ایجاد کند که بهره‌وری را به میزان چشمگیری افزایش می‌دهد. یک نمایش بصری خوب از ترکیبات گفته‌شده را می‌توان در نقشه‌های کامپیوتری شهرداری روتردام و استفاده بالقوه از بام‌های آن شهر مشاهده کرد. شهرداری روتردام به‌تازگی کاتالوگ پشت‌بام را منتشر کرده است که همه کاربردها و ترکیبات ممکن برای پشت‌بام‌ها را در اختیار کاربران قرار می‌دهد.

سنگاپور که به رویکرد نوآورانه خود در زمینه سبزسازی شهری در سراسر جهان شناخته شده است، بام‌های سبز و نارنجی را در سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی از جمله اتوبوس‌ها ادغام کرده است که تأثیر چشمگیری بر زیبایی شهر داشته و مزایای زیست‌محیطی را افزایش داده است.

بنگلور هند از سال ۲۰۰۹ سیستم‌های جمع‌آوری اجباری آب باران را در ساخت و سازهای جدید اجرا کرده است. این شهر برداشت از پشت‌بام را برای مبارزه با کمبود شدید آب ترویج می‌کند و در نتیجه شاهد بهبودهای قابل‌توجهی در سطح آب‌های زیرزمینی بوده است. ساکنان تشویق می‌شوند تا سیستم‌هایی را نصب کنند که رواناب سقف را به مخازن ذخیره‌سازی هدایت می‌کنند. هدف این شهر کاهش اتکا به تأمین آب اصلی و بهبود مدیریت آب طوفان است. بسیاری از ساختمان‌های عمومی بنگلور دارای سقف‌های سبز با سیستم‌های جمع‌آوری آب باران هستند. هدف این مقررات افزایش ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر شهر و حمایت از اهداف آب‌وهوایی آن است.

توکیو و کپنهاگ توربین‌های بادی کوچک روی پشت‌بام را در محیط‌های مختلف شهری به عنوان بخشی از استراتژی خود برای ترویج منابع انرژی تجدیدپذیر پذیرفته است. تمرکز این شهرها بر ادغام این سیستم‌ها با ساختارهای موجود برای افزایش بهره‌وری انرژی است.

مزایای بام‌های چندمنظوره

شهرها می‌توانند به میزان قابل‌توجهی از مزایای اجرای بام‌های سبز بهره‌مند شوند و به‌عنوان راه‌حلی نوآورانه برای مقابله با چالش‌های شهری از آنها کمک بگیرند. این بام‌ها نه‌تنها فضاهای شهری را زیبا و متنوع می‌سازند، بلکه با ادغام چندین کارکرد مختلف به بهبود کیفیت زندگی ساکنان نیز کمک می‌کنند. بام‌های سبز در واقع به‌عنوان یک پل زنده میان طبیعت و زندگی شهری عمل می‌کنند و امکان بهره‌برداری از مزایای بسیار از کاهش دما، آلودگی صوتی و هوا گرفته تا افزایش تنوع زیستی و تعاملات اجتماعی را فراهم می‌آورند که در ادامه مهم‌ترین مزایای کلیدی بیان می‌شود.

زیباسازی شهر

یک بام چندمنظوره می‌تواند طبیعت را به درون شهر جذب کند و زیبایی را برای کل شهر به ارمغان بیاورد. با افزودن عملکردهای مختلف به این بام‌ها می‌توان به‌شکل مؤثری به مبارزه با کمبود فضای سبز و نیازهای حیاتی شهر پرداخت و روح تازه‌ای به فضای عمومی روی پشت‌بام بخشید. این بام‌ها به جذاب‌تر شدن نمای ساختمان کمک می‌کنند و شهرها را به مکان‌های دلپذیر و زیبایی تبدیل می‌کنند که ساکنان و گردشگران از حضور در آنها لذت می‌برند.

صرفه‌جویی در فضا

افزودن عملکردهای مختلف به پشت‌بام‌ها راهکاری برای مبارزه مؤثر با کمبود فضای مورد نیاز و حیاتی در شهرها است. زمانی که شهرها هزاران بام واجد شرایط برای ادغام چندین کاربری دارند، فکر کردن به ایجاد فضاهای مجزا چندان مناسب نیست.

ترکیب عملکردهای مختلف در یک فضا زمینه‌ای فراهم می‌کند تا هر عملکرد از مزایای دیگر عملکردها بهره ببرد و به این ترتیب کارایی فضا به‌صورت چشمگیری افزایش پیدا کند. پیاده‌سازی بام‌های چندمنظوره به‌طور معمول با افزودن عایق اضافی شروع می‌شود و به دنبال آن عملکرد ذخیره‌سازی آب اضافه می‌شود که برای افزودن پوشش گیاهی نیز بسیار کارآمد است، بالای سطح گیاهی می‌توان پنل‌های خورشیدی را قرار داد که برای ساختمان و پوشش گیاهی ایجاد سایه می‌کند و در مقابل از خنک بودن هوای ناشی از مخازن آب و پوشش گیاهی بهره می‌برد.

مزایای زیست‌محیطی

مدیریت رواناب طوفان

بام‌های سبز و آبی حجم زیادی از آب باران را جذب می‌کند و میزان رواناب را در معابر شهری کاهش می‌دهد و از این طریق فشار وارد بر سیستم‌های زهکشی شهری را کاهش می‌دهد. پورتلند در ایالت اورگان آمریکا مطالعات بسیاری در این زمینه انجام داده است و تخمین می‌زند که اگر نیمی از بام ساختمان‌های موجود را تبدیل به بام سبز کند، می‌تواند سالانه سه میلیارد گالن از میزان رواناب‌های طوفان بکاهد.

کاهش جزایر گرمایی شهری

بام‌های سبز با خنک کردن هوای اطراف از طریق تبخیر و تعرق به مقابله با اثر جزیره گرمایی شهری کمک می‌کنند. شیکاگو با اجرای طرح بام‌های سبز شاهد کاهش قابل‌توجه دمای شهر بوده است و دمای هوای اطراف بام سبز شهرداری ۲۶ تا ۳۲ درجه خنک‌تر از بام‌های غیرسبز مجاور گزارش شده است.

بهبود کیفیت هوا

پوشش گیاهی روی بام‌های سبز فیلتر مناسبی برای تصفیه آلاینده‌های هوا است که ذرات معلق در هوا و دی‌اکسید کربن را جذب و اکسیژن را آزاد می‌کند و به این ترتیب کیفیت کلی هوا را بهبود می‌بخشد. بام‌های زرد نیز با کاهش نیاز به انرژی وابسته به سوخت‌های فسیلی میزان ردپای کربن ساختمان را کاهش می‌دهند و ترکیب آنها با بام‌های سبز می‌تواند به توسعه یک محیط شهری سالم منجر شود.

افزایش تنوع زیستی

بام‌های سبز زیستگاهی برای حیات وحش شهری از جمله پرندگان و حشرات گرده‌افشان فراهم می‌کند. ابتکاراتی همچون پروژه CICEANA در مکزیکوسیتی با هدف کشت گونه‌های گیاهی در معرض انقراض روی پشت‌بام‌ها، گام بزرگی در بازگرداندن تنوع زیستی به شهر بوده است.

مزایای اقتصادی

صرفه‌جویی در انرژی

بام‌های سبز و زرد می‌توانند هزینه‌های انرژی ساختمان را با کاهش نیاز به تهویه مطبوع و وابستگی به شبکه برق محلی کاهش دهند. از آب ذخیره‌شده در بام‌های آبی نیز می‌توان به‌عنوان منبعی برای مصارف غیرآشامیدنی ساختمان استفاده کرد و به این ترتیب هزینه‌های آب ساختمان را کاهش داد. از سوی دیگر، پوشش گیاهی به‌نوبه خود پنل‌های خورشیدی را خنک‌تر می‌کند و راندمان تولید انرژی این پنل‌ها را افزایش می‌دهد.

برای مثال بام سبز کارخانه کامیون فورد در میشیگان، مصرف انرژی سالانه کارخانه را به میزان هفت درصد کاهش داده است. برنامه تشویقی بام‌های زیست‌محیطی ونکوور الزام می‌کند که ساختمان‌های جدید حداقل ۲۰ درصد از فضای پشت‌بام را با پوشش گیاهی بپوشانند و انتظار می‌رود صرفه‌جویی قابل‌توجهی در هزینه‌های انرژی، همچنین مدیریت رواناب طوفان داشته باشد.

افزایش ارزش ملک

نزدیک بودن به فضاهای سبز یکی از عواملی است که بر ارزش ملک تأثیر مستقیم دارد و ساختمان‌های با بام سبز نیز از این عامل بهره می‌برند. مطالعات نشان داده است که ارزش املاک در فاصله ۸۰۰ فوتی از مناطق سبز تا ۲۲ درصد افزایش می‌یابد.

ایجاد مشاغل محلی

ترکیب عملکردهای مختلف روی بام‌های یک شهر فرصتی را برای بررسی مدل‌های جدید کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری فراهم می‌کند. یک ساختمان با بام چندمنظوره می‌تواند به مکانی تبدیل شود که ساکنان آن امکان باغبانی دارند و از راه تولید و توزیع محصولات غذایی شروع به کسب درآمد می‌کنند. هتل Fairmont Waterfront در ونکوور سالانه بین ۲۵ تا ۳۰ هزار دلار محصول از مزرعه روی پشت‌بام خود کسب درآمد می‌کند. به‌طور مشابه، برنامه تشویقی بام‌های زیست‌محیطی تورنتو از زمان راه‌اندازی آن در سال ۲۰۰۹، بیش از ۲۳۳ هزار مترمربع فضای سبز ایجاد کرده و منجر به ارتقای پایداری و ایجاد مشاغل سبز شده است.

مزایای اجتماعی

علاوه‌بر مزایای گفته‌شده، بام‌های چندمنظوره تأثیرات مثبت قابل‌توجهی بر سلامت ساکنان، افزایش حس تعلق به جامعه و ارتقای حس همکاری بین اعضای جامعه دارند و مسیر دستیابی به رشد جوامع پایدار و عادلانه‌تر را هموار می‌کنند.

سلامتی و تندرستی

دسترسی به فضاهای سبز تأثیر مستقیمی بر بهبود سلامت روان ساکنان ساختمان دارد. مطالعات نشان می‌دهد که بیماران در بیمارستان‌هایی که فضای سبز دارند سریع‌تر از بیماران در سایر بیمارستان‌ها بهبود می‌یابند، علاوه‌بر این فعالیت‌های باغبانی به‌عنوان یک نوع ورزش ملایم، به تقویت سلامت جسمی و کاهش استرس کمک می‌کند. تحقیقات نشان داده است که قرارگیری در محیط‌های سبز به‌ویژه در شهرهایی که با کمبود فضاهای سبز طبیعی مواجه هستند، می‌تواند به کاهش اضطراب و بهبود خلق‌وخو و در نتیجه بهبود کیفیت زندگی ساکنان کمک کند.

تعاملات اجتماعی

یکی از مهم‌ترین مزایای این بام‌ها، فراهم کردن فضاهایی برای برقراری ارتباط بین ساکنان ساختمان و شرکت در فعالیت‌های اشتراکی است. فضاهای سبز روی بام‌ها، محیطی را برای کشت گیاهان و سبزیجات فراهم می‌آورد و زمینه را برای مشارکت در فعالیت باغبانی به‌صورت مشترک فراهم می‌کند و به ساکنان این امکان را می‌دهد تا با طبیعت در تعامل باشند.

مشارکت در فعالیت‌های باغبانی و حضور در فضاهای اجتماعی روی پشت‌بام به‌عنوان نوعی مداخله غیردارویی برای درمان اضطراب و افسردگی شناخته می‌شود. مشارکت در فعالیت‌های جمعی نظیر باغبانی احساس رضایت و آرامش را در افراد افزایش می‌دهد و به تقویت ارتباطات اجتماعی و ایجاد حس تعلق به جامعه کمک می‌کند که نتیجه آن کاهش احساس تنهایی و بهبود سلامت روانی افراد است.

چالش‌های بام‌های چندمنظوره

مواردی که هنگام طراحی و پیاده‌سازی بام‌های چندمنظوره باید به آنها توجه کرد عبارت از وزن بام، مسائل ایمنی و مقررات عمومی ساخت‌وساز است. اضافه کردن کاربردهایی نظیر فضای سبز، پنل خورشیدی، تجهیزات ذخیره‌سازی آب و فضاهای عمومی روی پشت‌بام منجر به اعمال وزن اضافی بر ساختمان می‌شود که باید در طراحی و تکنیک‌های ساخت‌وساز در نظر گرفته شود. از سوی دیگر، حضور افراد در فضاهای اشتراکی پشت‌بام با خطر سقوط آنها همراه است و به همین دلیل پیروی دقیق از قوانین آتش‌نشانی و اعمال استانداردهای ایمنی سخت‌گیرانه‌تر برای آنها الزامی است.

نصب پنل‌های خورشیدی روی بام خطرات آتش‌سوزی را افزایش می‌دهد و ساختمان را مجبور به پرداخت بیمه‌های سنگین‌تر می‌کند. اجرای این الزامات ایمنی نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه بیشتر دارد که در همه شهرها و ساختمان‌ها امکان‌پذیر نیست. دولت‌های شهری می‌توانند برای غلبه بر این چالش‌ها وارد میدان شوند و مشوق‌های مالی و کمک‌هزینه‌هایی را برای تسهیل فرایند پیاده‌سازی این بام‌ها ارائه دهند.

با وجود همه چالش‌های مطرح‌شده، مزایای پیاده‌سازی این بام‌ها در شهرها بسیار بیشتر است و برای تشویق ساکنان برای مشارکت در اجرای طرح‌های پیشنهادی باید آگاهی عمومی را با برگزاری کارگاه‌ها و سمینارهای عمومی افزایش داد و شهروندان را با ضرورت نصب بام‌های چندمنظوره آشنا کرد. محاسبه صحیح و دقیق سرمایه اولیه موردنیاز و زمان بازگشت سرمایه نقش مؤثری در افزایش مشارکت شهروندان ایفا می‌کند.