انتقال پایتخت این روزها مجدد به عرصه عمومی آمده است. سی آبان ۱۴۰۳ دکتر  مسعود پزشکیان رئیس جمهور از آغاز مطالعات طرح انتقال پایتخت خبر داد و گفت: «آقای دکتر عارف ماموریت بررسی این طرح را بر عهده دارند. بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند کشور را در آینده با بحران‌های زیست‌محیطی و مشکلات متعدد دیگر مواجه سازد.» آیا شهرهای بزرگی که پایتخت بوده‌اند مثل اصفهان، تبریز، مشهد و شیراز ممکن است پایتخت‌های آینده ایران باشند؟ پاسخ به این سوال مستلزم تحلیلی چندوجهی از عوامل سیاسی، اقتصادی، محیطی و اجتماعی است. هر شهر دارای اهمیت تاریخی و جایگاه‌شان به عنوان یک مرکز شهری بزرگ در ایران است. با این حال، چندین چالش بر تصمیم برای جابجایی پایتخت اثر می‌گذارد.

به گزارش خبرآنلاین، درهمین‌باره مهدی زارع، زلزله‌شناس و استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله می‌گوید: «تهران، پایتخت کنونی، با مسائل مهمی در ارتباط با تراکم بیش از حد شهری مواجه است. تهران با جمعیتی حدود ۹.۸  میلیون نفر در سال ۱۴۰۳ در داخل شهر و بیش از ۱۴ میلیون نفر در کلانشهر، با تراکم ترافیک، آلودگی و زیرساخت‌های ناکافی دست و پنجه نرم می‌کند. رشد سریع شهر از ظرفیت‌ها و توانایی آن در ارائه خدمات ضروری مانند حمل و نقل، مراقبت‌های بهداشتی و مسکن پیشی گرفته است. اگر این مسائل بدون راه‌حل‌های مؤثر تشدید شوند،  فشار فزاینده‌ای بر دولت وارد می‌شود تا انتقال پایتخت را به منطقه‌ای با تراکم و مشکلاتی کمتر که می‌تواند رشد بهتری در آینده داشته باشد ، در نظر بگیرد. تخریب محیط زیستی یکی دیگر از عوامل حیاتی است که بر پایداری تهران به عنوان پایتخت اثر  می گذارد. این شهر در یک حوضه احاطه شده با کوه‌ها است که مشکلات آلودگی هوا را تشدید می‌کند. علاوه بر این، کمبود آب به دلیل تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آب به یک موضوع فزاینده در سراسر ایران تبدیل شده است. با بدتر شدن شرایط محیطی - که منجر به بحران‌های بهداشتی یا کاهش کیفیت زندگی می‌شود - باید انگیزه سیاسی برای انتقال پایتخت به منطقه‌ای با شرایط محیطی مطلوب‌تر وجود داشته باشد.»

پایتخت جدید با وضعیت امن‌تر

این استاد دانشگاه بیان می‌کند: «ایران با چالش‌های سیاسی مختلفی روبرو بوده که می‌تواند بر تصمیمات مربوط به پایتخت آن اثر  بگذارد. بی‌ثباتی منطقه‌ای  یا تهدیدات امنیتی می‌تواند بحث‌هایی را در مورد جابه‌جایی عملکردهای کلیدی دولتی به دور از مناطق آسیب‌پذیر ایجاد کند. یک پایتخت جدید می‌تواند در مکانی ایجاد شود که در مقایسه با تهران یا سایر شهرهای بزرگ امن‌تر یا از نظر سیاسی با ثبات‌تر تلقی شود. نابرابری‌های اقتصادی بین مناطق ایران نیز در تعیین محل استقرار عملکردهای دولتی نقش دارد. شهرهایی مانند اصفهان و شیراز دارای میراث فرهنگی غنی هستند اما در مقایسه با تهران فاقد زیرساخت‌های اقتصادی لازم برای پایتختی هستند. اگر سیاست‌های اقتصادی به سمت تمرکز زدایی سوق پیدا کند یا سرمایه‌گذاری قابل توجهی در مناطق دیگر (مانند تبریز یا مشهد) انجام شود، این شهرها بر اساس اهمیت اقتصادی فزاینده‌شان به عنوان کاندیدای مناسب برای  پایتخت آینده ظاهر می‌شوند. هنگام بحث درباره سرمایه‌های بالقوه نمی‌توان ملاحظات فرهنگی را نادیده گرفت. شهرهایی مانند اصفهان به دلیل اهمیت تاریخی و زیبایی معماری شهرت دارند. با این حال، آنها همچنین با چالش‌های مدرنی روبرو هستند که   مانع توسعه آنها به پایتخت‌های آینده می‌شود. فرآیند تصمیم‌گیری باید بین حفظ میراث فرهنگی و پرداختن به نیازهای شهری معاصر به طور مؤثر تعادل برقرار کند.»

او ادامه می‌دهد: «پیشرفت‌های فناوری همچنین می‌تواند بر نحوه عملکرد حاکمیت در ایران اثر  بگذارد. قابلیت‌های دورکاری  و زیرساخت پیشرفته فناوری اطلاعات و حاکمیت دیجیتال نیاز به یک مکان فیزیکی متمرکز برای کار را کاهش می‌دهد. در حالی که تهران به دلیل اهمیت تاریخی و نقش مرکزی آن در سیاست و اقتصاد، پایتخت کنونی ایران باقی مانده است، عوامل مختلفی از جمله ازدحام شهری، نگرانی‌های محیط زیستی، مسائل ثبات سیاسی، نابرابری‌های اقتصادی بین مناطق، ملاحظات میراث فرهنگی و پیشرفت‌های فناوری   به بحث در مورد جابه جایی پایتخت یا ایجاد مراکز حکومتی جایگزین در شهرهایی مانند اصفهان، تبریز، مشهد یا شیراز در آینده منجر می‌شود. پتانسیل شهرهای ساحلی شمال ایران در امتداد دریای خزر و جنوب ایران در امتداد خلیج فارس و دریای مکران برای تبدیل شدن به پایتخت‌های آینده مستلزم بررسی کامل عوامل مختلف از جمله جغرافیا، اقتصاد، زیرساخت ها، شرایط محیطی و ملاحظات سیاسی است.»

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: «مخاطرات محیط زیستی  شامل آلودگی هوا، کمبود آب و سایر چالش های اکولوژیکی نیز بر شرایط زندگی شهری اثر می‌گذارد. تهران که به آلودگی شدید هوا به دلیل فعالیت های صنعتی و تراکم ترافیک سنگین شهرت دارد، با چالش‌های محیط زیستی قابل توجهی مواجه است. کمبود آب نیز موضوعی است که با برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی تشدید می شود. اصفهان اکنون آلوده ترین محدوده شهری از نظر مسائل محیط زیستی مرتبط با مدیریت آب و آلودگی  در ایران مرکزی است . تبریز مشکلات کیفیت هوا را تجربه می‌کند. مشهد با چالش‌های محیط زیستی  مشابه اصفهان مواجه است.  شیراز تحت اثر  مسائل کم‌آبی قرار گرفته است. اصفهان با توجه به ریسک نسبتاً کمتر زلزله در مقایسه با تهران معمولا به عنوان یک کاندیدای قوی به پایتختی  بالقوه آینده –کم لرزه تر از تهران-ظاهر می‌شود  بحران آب برای اصفهان اکنون یکی از بزرگترین مسائل ایران مرکزی است. بنابراین هیچ شهر موجود کنونی در ایران به طور کامل عاری از سوانح طبیعی یا نگرانی‌های محیط زیستی نیست.»

زارع در انتها می‌گوید: «به‌نظر می‌رسد که جای جدیدی در ایران – که تا امروز شهر مهمی نبوده است- با یافته‌های علمی می‌تواند انتخاب شود تا پایتخت جدید ایران در آن ساخته شود. کمتر بودن خطر زلزله و دسترسی بهتر به آب و رعایت ملاحظات امنیت ملی و پدافند غیرعامل از مهمترین پارامترهای تعیین محل پایتخت جدید باید باشند.»