پیشرفت‌های مربوط به فناوری و زیرساخت‌ها منجر به توجه کمتر مسئولان و برنامه‌ریزان شهری به اهمیت رودخانه‌ها در توسعه شهری شده است. با این حال بسیاری از شهرها در تلاش برای احیای رابطه شهر و طبیعت و به طبع آن رودخانه‌ها هستند. معماران، برنامه‌ریزان، طراحان منظر، هنرمندان و سیاستمداران گرد هم می‌آیند تا راه‌هایی را برای اتصال مجدد شهرها به طبیعت از طریق رودخانه‌های فراموش‌شده پیدا کنند.

اهمیت رودخانه‌ها در توسعه شهری پس از گذشت قرن‌ها از پیدایش شهرها هنوز پابرجاست، رودخانه‌ها با تأمین آب، غذا، حمل‌ونقل و راه‌های تجاری نقش بسزایی در توسعه شهری داشته‌اند. بسیاری از شهرهای بزرگ هنوز در نزدیکی منابع آبی قرار دارند و رودخانه‌ها همچنان پشتیبانی از بخش‌های حمل‌ونقل، انرژی و حمایت از کشاورزی محلی را فراهم می‌کنند. با این حال، فعالیت‌های انسانی اکوسیستم‌های رودخانه را از طریق آلودگی و تخریب زیستگاه‌ها تهدید می‌کند.

اهمیت تاریخی رودخانه‌ها در توسعه شهری

نخستین شهرها کنار رودخانه‌ها و منابع آبی ساخته شدند و رودخانه‌ها برای بقا و رشد تمدن بشری ضروری بودند. در گذشته مردم سکونتگاه‌های خود را در کنار رودخانه‌ها می‌ساختند زیرا منبعی برای تأمین نیازهای آب، غذا و حمل‌ونقل جوامع بودند و با فراهم آوردن امکان حمل‌ونقل کالاها به فواصل طولانی، نقش انکارناپذیری در تجارت و بازرگانی داشتند. چندین شهر از معروف‌ترین شهرهای جهان در اطراف رودخانه‌ها رشد کرده‌اند و تاریخچه آنها عمیقاً با این منابع آبی گره خورده است.

برای مثال، مصر باستان در اطراف رود نیل ساخته شد که رگ حیاتی این شهر بود و آب را برای کشاورزی و ساخت بسیاری از بناهای تاریخی معروف این کشور فراهم می‌کرد. رودخانه تیبر نقش مهمی در رشد رم به‌عنوان یک مرکز تجارت و بازرگانی ایفا داشت و بسیاری از مشهورترین مکان‌های دیدنی شهر در کنار سواحل آن بنا شدند. رودخانه تیمز نیز در توسعه لندن به‌عنوان مرکز اصلی تجارت و صنعت نقش اساسی داشت و رشد شهر لندن با دسترسی به آن امکان‌پذیر شد.

اهمیت اقتصادی رودخانه‌ها در شهرهای امروزی

در حالی که اهمیت تاریخی رودخانه‌ها از نظرها پوشیده نیست، اهمیت آنها را در توسعه و پیشرفت اقتصادی شهرها نیز نمی‌توان نادیده گرفت. امروزه بیشتر شهرهای بزرگ جهان هنوز در نزدیکی منابع آبی قرار دارند و رودخانه‌ها همچنان نقش مهمی در اقتصاد شهری ایفا می‌کنند که از بارزترین آنها می‌توان به فراهم کردن راهی برای حمل‌ونقل اشاره کرد.

حمل‌ونقل کالا به‌ویژه برای اقلام بزرگ و سنگین از طریق رودخانه بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر از جاده، راه‌آهن و هواپیما است. بسیاری از شهرها دارای بندرهای پررونقی هستند که آنها را به سایر نقاط جهان متصل و تجارت بین‌المللی را تسهیل می‌کند.

علاوه بر حمل‌ونقل، رودخانه‌ها می‌توانند به‌عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار گیرند. پتانسیل آب جاری را می‌توان برای تولید نیروی برق‌آبی که یک منبع انرژی پاک و تجدیدپذیر است مهار کرد. این موضوع در سال‌های اخیر اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است زیرا شهرها به دنبال دور شدن از سوخت‌های فسیلی و کاهش ردپای کربن خود بر محیط‌زیست هستند.

حمایت از کشاورزی محلی یکی دیگر از نقش‌های مهم رودخانه‌ها در توسعه و ارتقای اقتصاد شهری است. سیستم‌های آبیاری محصولات کشاورزی را می‌توان با استفاده از آب رودخانه ساخت که صنعت کشاورزی پررونقی را برای شهرها به ارمغان می‌آورد. علاوه بر این، رودخانه‌ها می‌توانند به کاهش ردپای کربن در تولید مواد غذایی کمک کنند.

اهمیت زیست‌محیطی رودخانه‌ها

رودخانه‌ها علاوه بر اهمیت اقتصادی و تاریخی، نقش کلیدی در محیط‌زیست دارند، آنها زیستگاه گونه‌های مختلفی از گیاهان و جانوران هستند و اکوسیستم پیچیده‌ای دارند که متأسفانه به دلیل فعالیت‌های انسانی تعادل ظریف آنها مورد تهدید واقع شده است.

آلودگی یکی از مهم‌ترین تهدیدها برای اکوسیستم‌های رودخانه‌ای است؛ بسیاری از شهرها مواد شیمیایی، فاضلاب و سایر مواد زائد را به رودخانه‌ها می‌ریزند که اثرات مخربی بر گیاهان و حیوانات ساکن در آنجا دارد. این آلودگی‌ها آب را برای مصرف انسانی نیز غیرقابل استفاده می‌کند و می‌تواند عواقب جدی بر سلامتی داشته باشد.

یکی دیگر از تهدیدهای مهم برای اکوسیستم‌های رودخانه، تخریب زیستگاه است. همانطور که شهرها رشد می‌کنند، اغلب به زیستگاه رودخانه‌ها تجاوز می‌کنند و گیاهان و حیواناتی را که در آنجا زندگی می‌کنند، از بین می‌برند. این کار تعادل طبیعی اکوسیستم را بر هم می‌زند و اثرات طولانی‌مدتی بر سلامت رودخانه و موجودات ساکن در آن دارد. نگهداری و حفظ رودخانه‌ها برای تضمین سلامت و سرزندگی طولانی‌مدت شهرها برای نسل‌های آینده بسیار مهم است.

شهرهایی که رابطه با رودخانه‌های خود را احیا می‌کنند

شهرهای امروزی در حال تلاش برای تغییر در نحوه بازنمایی رابطه شهر و طبیعت هستند؛ بعضی در حال حذف زیرساخت‌ها یا کشف مجدد میراث صنعتی متروکه کنار رودخانه هستند تا طبیعت را دوباره به شهر بازگردانند و کیفیت زندگی مناطق اطراف را افزایش دهند. بعضی شهرهای دیگر ارتباط با رودخانه را به یک سطح کاملاً جدید می‌برند تا بتوانند به یک رابطه پایدار با رودخانه در آینده برسند و از تأثیر آنها بر تغییرات اقلیمی کنونی حداکثر بهره را ببرند. در ادامه نمونه‌هایی از احیای رودخانه‌ها در چند شهر معرفی می‌شود که راهی برای بهبود کیفیت زندگی و بازگرداندن طبیعت به قلب شهر باز کرده است.

روبان BIG U در مصب رودخانه هادسون | نیویورک

نیویورک به دلایل مختلف ازجمله نیاز به فضاهای عمومی و طبیعی و جبران اثرات تغییرات اقلیمی به بازنگری مصب رودخانه هادسون پرداخت. پس از طوفان بسیار شدید سندی در سال ۲۰۱۲ و اثراتی که بر جای گذاشت، مسئولین برای محافظت از نیویورک از خطرات فزاینده سیل ناشی از تغییرات اقلیمی، یک رقابت بین‌المللی در جستجوی راه‌حلی انعطاف‌پذیر در ۲۰۱۴ برگزار کردند.

پیشنهاد برنده شامل راه‌اندازی یک زیرساخت اجتماعی ۱۲ کیلومتری برای ایجاد فضایی برای فعالیت‌ها و فضاهای عمومی در نزدیکی رودخانه بود که به‌عنوان دیوار محافظتی در برابر سیل‌های آینده عمل می‌کرد. این دیوار محافظتی U شکل منهتن را در مجموعه‌ای از چشم‌اندازهای طبیعی قرار می‌دهد و به‌عنوان یک جاذب طبیعی آب‌های با سطح بالا عمل می‌کند. ساخت این محافظ سیلاب ابتکاری چندمنظوره است که نه‌تنها مشکل افزایش سطح دریا را حل می‌کند، بلکه رویکرد جدیدی در مورد چگونگی ابداع مجدد شیوه تعامل شهرها با رودخانه‌های خود ارائه می‌دهد.

بازسازی حاشیه رودخانه مسکوا | روسیه

مسکو در جستجوی ارائه کیفیت زندگی بهتر برای ساکنان از شهرهای دیگر پیروی کرده است که ارزش افزوده رودخانه را به‌عنوان بخشی از فضاهای عمومی شهر دوباره کشف می‌کنند. نخستین گام در این مسیر ایجاد یک فضای عمومی یک کیلومتری در امتداد رودخانه مسکوا است که با ایجاد یک مسیر پیاده‌روی کنار خیابان، عابران پیاده را برای نشستن و استراحت در این محیط فرامی‌خواند. فواره‌ها، صحنه‌های نمایش و فعالیت‌های طراحی‌شده برای هر فصل به جذابیت این فضا افزوده است.

گام بعدی بازسازی کل رودخانه در مسکو به‌منظور ایجاد ستونی سبز برای آینده پایتخت بود که در ۲۰۱۵ برداشته شد. این پروژه شامل ایجاد فضاهای عمومی در امتداد رودخانه، توسعه گردشگری و گسترش حمل‌ونقل آبی از طریق بنادر متصل به محله‌ها بود و بخش‌هایی از رودخانه نیز به‌صورت طبیعی احیا شد.

سواحل رودخانه سن | پاریس

پاریس یکی از متراکم‌ترین شهرهای جهان در امتداد رودخانه سن است که توسط میراث جهانی یونسکو محافظت می‌شود. سواحل این رودخانه در دهه ۶۰ به خیابان تبدیل شده بود، تا سال ۲۰۰۱ که مسئولان شهر تصمیم گرفتند راهی برای بازگرداندن رونق این رودخانه و ارتقای کیفیت زندگی مردم معرفی کنند.

پروژه سواحل پاریس شامل بستن بخشی از خطوط در امتداد رودخانه و تبدیل آنها به فضاهای عمومی به مدت یک ماه بود و سالانه تکرار می‌شد. با توجه به موفقیت پروژه، این خیابان‌ها در سال ۲۰۱۲ به‌صورت دائمی بسته و به فضاهای عمومی تبدیل شدند. به این ترتیب رابطه پاریسی‌ها با رودخانه خود تغییر کرد و ارزش این سایت میراث جهانی افزایش یافت.

بازسازی رودخانه لیوبلیانیکا | اسلوونی

سواحل رودخانه لیوبلیانیکا در آغاز قرن بیستم، به‌دلیل قدیمی بودن زیرساخت‌ها و ساخت مناطق مخصوص خودرو شروع به تحلیل رفتن کرد که با توجه به موقعیت این رودخانه و گذر از مرکز شهر لیوبلیانا، تأثیر منفی جدی بر سرزندگی شهر داشت. به‌منظور احیای رابطه شهر با رودخانه و ارتقای کیفیت و رفاه شهروندان، شورای شهر تصمیم به سرمایه‌گذاری در توسعه بخش مرکزی رودخانه لیوبلیانیکا گرفت تا مزایای فراموش‌شده آن را به شهر بازگرداند. نتیجه این سرمایه‌گذاری یک شهر احیاشده، فضاهای عمومی در کنار رودخانه و معکوس کردن گرایش پراکندگی شهری بود که رودخانه به شهر می‌آورد.

بازسازی رودخانه چئونگی‌چئون | کره جنوبی

قبل از اینکه رودخانه چئونگی‌چئون در سال ۲۰۰۵ به محل تجمع عمومی مردم سئول تبدیل شود، یک کانال فاضلاب سرپوشیده بسیار آلوده بود که با زیرساخت‌های مرتفع شهری احاطه می‌شد. توسعه مجدد بیش از ۱۱ کیلومتر از کانال رودخانه و تخریب زیرساخت‌های اطراف آن، نه‌تنها امکان بازآفرینی کیفیت رودخانه را فراهم کرد، بلکه نحوه ارتباط مردم با آن را تغییر داد.

این پروژه که برای حل چالش‌های مربوط به سطوح مختلف رودخانه در طول فصل باران‌های موسمی و بقیه سال طراحی شده بود، یک تجربه شهری رودخانه‌پسند و پر از فعالیت در شهر ایجاد کرده است.