عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیام نیشابوری) زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور و درگذشته ۱۲ آذر ۵۱۰ خورشیدی در نیشابور است.

حکیم عمر خیام فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی است. گرچه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و لقبش «حجةالحق» بوده‌است؛ ولی آوازهٔ وی بیشتر به واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب‌زمین شده است.

 اولين اشاره ای که به شعر خيام شده، صدسال پس از مرگ اوست. نوشته اند، که خيام را به تدريس و نوشتن کتاب رغبت چندانی نبود. شايد به دليل آنکه شاگردان هوشمند برگزيده ای پيرامون خود نمی يافت و چه بسا از آن جهت که اوضاع روزگار خود را، که مقارن حکومت سلجوقيان و مخالفت شديد با فلسفه و زمان رونق بازار بحث ها و جدل های فقيهان و ظاهربينان بود، شايسته ابراز انديشه های آزاد و بلند نمی ديد.با اين همه، از او نوشته های بسيار برجای مانده که در قرون وسطی به لاتين ترجمه شد و مورد توجه اروپائيان قرار گرفت.

حکیم عمر خيام سفرهای طولانی به سمرقند و بلخ و هرات و اصفهان کرد و همه جا با روشنی تمام در باب حيرت و سرگشتگی فلسفی خويش سخن می گفت. رساله ای در کيفيت معراج، رساله ديگر درباره علوم طبيعی و کتاب های بسيار به زبان های فارسی و عربی حاصل زندگی نسبتاً طولانی اوست.

مجسمهٔ خیام نیشابوری در دفتر سازمان ملل متحد در وین

  از آثار معروف فارسی منسوب به عمر خيام، رساله نوروز نامه است که با نثری ساده و شيوا، پيدايی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانيان بازگو نموده است. او در اين رساله با شيفتگی تمام درباره آيين جهانداری شاهنشاهان کهن ايرانی و پيشه ها و دانش هايی که مورد توجه آنان بوده سخن رانده و تنی چند از شاهان داستانی و تاريخی ايران را شناسانده است.

 شعر خيام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمايی های فضل فروشانه و در عين حال حاوی معانی عميق فلسفی و حاصل انديشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظيم آفرينش است. تعداد واقعی رباعيات خيام را حدود هفتاد دانسته اند، حال آن که بيش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می شود. در دنيای ادب و هنر بيرون از مرزها، خاصه در جهان انگليسی زبان، خيام معروف ترين شاعر ايرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسيار فراتر رفته است.

آرامگاه خیام  در محله کهن شادیاخ در نیشابور است

 دستاوردهای حکیم عمر خيام در نجوم:
حکیم عمر خيام به دعوت جلال الدين ملكشاه سلجوقي و وزيرش نظام الملك به اصفهان رفت تا سرپرستي رصدخانه ي اصفهان را به عهده گيرد. وي در مدت اقامت هجده ساله در اصفهان زيج ملكشاهي را تهيه كرد (زيج=زيگ،جدول محاسبات نجومي) و در حدود سال 458 طرح اصلاح تقويم را تنظيم نمود و تدوينگر و بنيانگذار تقويم جلالي شد. در اين زمان خيام به عنوان اختربين در دربار مشغول بكار شد هرچند به اختربيني اعتقادي نداشت.پس از مرگ ملكشاه و كشته شدن نظام الملك ، خيام مورد بي مهري قرار گرفت و كمك مالي به رصدخانه قطع شد!

 دستاوردهای حکیم عمر خيام در رياضيات:
خيام نيشابوري تحت حمايت و سرپرستي ابوطاهر،قاضي القضات سمرقند، كتابي درباره ي معادلات درجه سوم نوشت و از آجا كه با نظام الملك طوسي رابطه ي نيكويي داشت كتابش را به او هديه كرد. تحقيقات و مطالعات خيام در جبر در نوع خود تحسين برانگيز است اما كشف دير هنگام رساله ي جبر او و همچنين توفيقات رياضيدانان در اين حوزه از رياضيات تنها موجب شگفتي انديشمندان به سبب جنبه ي تاريخي آن شد. اثبات اصل پنجم اقليدس كه شالوده ي هندسه ي اقليدسي است از ديگر دستاوردهاي علمي عمر خيام به شمار ميرود.كشف و اثبات بسط دو جمله اي n^(a+b) و همچنين ابداع روشي در بدست آوردن ضرايب منجر به نام گذاري مثلث حسابي بهانه اي بود تا نام خيام در كنار نام بزرگان ديگري چون نيوتن و پاسكال به ثبت برسد.

  آثار حکیم عمر خیام:
1_ميزان الحكمه(در فيزيك) 2_لوازم الامكنه(در هواشناسي) 3_رساله في براهين علي مسائل الجبر و المقابله(در معادلات درجه سوم) 4_القول علي اجناس التي بالاربعا( نقش رياضي در موسيقي) 5_رساله كون و تكليف(حكمت خالق در خاق عالم) 6_رساله اي در بيان زيج ماكشاهي 7_رساله في شرح ما اشكل من مصادرات كتاب اقليدس(در خطوط موازي و نظريه ي نسبت ها) 8_رباعيات خيام