نقش طراحی شهر فراگیر بر بهبود کیفیت زندگی معلولان
شهرهای پیشرو همچون سنگاپور با طراحی شهری فراگیر و بهره‌گیری از فناوری‌های هوشمند، محیطی امن و مستقل برای افراد دارای نیازهای ویژه از جمله افراد دارای اختلال بینایی و شنوایی فراهم کرده‌اند که الگویی جهانی در عدالت فضایی و توسعه پایدار به‌شمار می‌آید.
Admin1
در جهان امروز بیش از ۲.۲ میلیارد نفر با نوعی از اختلال بینایی زندگی می‌کنند که از کاهش خفیف تا نابینایی کامل را در بر می‌گیرد. طبق گزارش مرکز بینایی جهانی در سال ۲۰۲۵، حدود ۸۰ درصد از این موارد قابل پیشگیری یا درمان هستند، اما همچنان میلیون‌ها نفر در کشورهای کم‌درآمد به خدمات مناسب دسترسی ندارند. از سوی دیگر، بر اساس داده‌های سازمان جهانی بهداشت، بیش از ۴۳۰ میلیون نفر در سراسر جهان دچار اختلال شنوایی ناتوان‌کننده هستند شامل بیش از ۳۴ میلیون کودک و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۷۰۰ میلیون نفر برسد.
این آمار بیانگر گستردگی این گروه‌ها در جوامع مختلف است و نشان می‌دهد که طراحی شهری سنتی که بیشتر بر اساس توانایی‌های جسمی و حسی کامل شکل گرفته است، پاسخگوی نیازهای واقعی همه شهروندان نیست. افراد نابینا، کم‌بینا، ناشنوا و کم‌شنوا در رویارویی با فضاهای عمومی، حمل‌ونقل شهری، ساختمان‌ها و خدمات شهری با موانعی جدی روبه‌رو هستند که استقلال، امنیت و مشارکت اجتماعی آن‌ها را محدود می‌کند.
در چنین شرایطی، طراحی شهری فراگیر نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی است. شهرهایی همچون توکیو، بارسلونا، کپنهاگ و سنگاپور که با رویکردی علمی و انسان‌محور، زیرساخت‌های خود را بر اساس اصول دسترس‌پذیری و تنوع توانایی‌ها بازطراحی کرده‌اند، نه‌تنها کیفیت زندگی این گروه‌ها را ارتقا داده‌اند، بلکه به الگویی جهانی در توسعه پایدار و عدالت فضایی تبدیل شده‌اند. طراحی شهری فراگیر، پلی است میان عدالت اجتماعی و نوآوری شهری که باید در همه شهرهای جهان ساخته شود.
سنگاپور؛ الگویی جهانی در طراحی شهری برای همه
سنگاپور در سال‌های اخیر با به‌کارگیری رویکردی جامع و آینده‌نگر در طراحی شهری، توانسته است به یکی از پیشگامان جهانی در ایجاد محیط‌های شهری فراگیر برای افراد دارای معلولیت تبدیل شود. این کشور با تلفیق فناوری‌های نوین، استانداردهای طراحی جهانی و مشارکت بین‌سازمانی، زیرساخت‌هایی را توسعه داده است که نه‌تنها دسترس‌پذیر، بلکه هوشمند، ایمن و انسانی هستند.
طراحی شهری برای افراد دارای نیازهای ویژه در سنگاپور، بر اساس اصول «طراحی فراگیر» انجام می‌شود که توسط «اداره ساختمان و ساخت‌وساز» سنگاپور تدوین شده و رعایت آن‌ها در پروژه‌های شهری الزامی است. این استانداردها بر ایجاد فضاهایی تأکید دارند که برای همه افراد صرف‌نظر از توانایی جسمی یا حسی، قابل استفاده باشند. در محله‌های جدیدی همچون «واترفرانت» در منطقه پونگول، مسیرها بدون پله و شیب‌دار طراحی شده‌اند تا حرکت روان برای کاربران ویلچر، سالمندان و خانواده‌های با کالسکه فراهم شود. این مسیرها با مصالح ضدلغزش، نوارهای هشداردهنده و نشانه‌گذاری‌های لمسی تجهیز شده‌اند تا ایمنی و راحتی را در بالاترین سطح ممکن تضمین کنند.
یکی از برجسته‌ترین نوآوری‌های سنگاپور، نصب سیستم‌های صوتی هوشمند در گذرگاه‌های عابرپیاده است. این سیستم‌ها به‌صورت ۲۴ ساعته فعال نیستند، بلکه با فشردن دکمه مخصوص توسط افراد نابینا یا کم‌بینا، سیگنال صوتی راهنمای عبور فعال می‌شود. این فناوری در بیش از ۳۰۰ نقطه از شهر، به‌ویژه در مراکز پرتردد و اطراف ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی نصب شده است. سیگنال‌ها با چراغ‌های راهنمایی همگام‌سازی شده‌اند و با صدایی واضح، زمان مناسب برای عبور را اعلام می‌کنند. این سیستم‌ها با اپلیکیشن‌های تلفن همراه نیز همگام هستند و اطلاعات لحظه‌ای را از طریق بلوتوث به کاربر منتقل می‌کنند.
فناوری «بلوتوث بی کن(Bluetooth Beacon) » نیز در بسیاری از ساختمان‌های عمومی، مراکز خرید، ایستگاه‌های مترو و پایانه‌های اتوبوس نصب شده است. بلوتوث بی کن یک فناوری بر پایه بلوتوث با انرژی بسیار پایین است که سیگنال‌هایی با برد کوتاه حدود ۱۰ تا ۴۰ متر ارسال می‌کند تا دستگاه‌های نزدیک همچون تلفن همراه، موقعیت مکانی دقیق خود را تشخیص دهند. هر بی‌کن دارای سه شناسه اصلی شامل شناسه گروه، شناسه زیرگروه و شناسه منحصربه‌فرد است که به اپلیکیشن امکان متمایز کردن و شناسایی دقیق هر بی کن در محیط را می‌دهد.
بلوتوث بی کن بر اساس دریافت سیگنال‌های قدرت‌سنجی شده (RSSI) از بی‌کن‌ها، موقعیت تقریبی کاربر را در محیط داخلی مشخص و مسیر بهینه را محاسبه می‌کند. بی‌کن‌ها در ساختمان‌های عمومی، مراکز خرید، ایستگاه‌های مترو و پایانه‌های اتوبوس نصب می‌شوند و در محیط‌های داخلی و فضاهای بسته همچون کتابخانه‌ها و مراکز خدماتی ترکیب با اپلیکیشن‌های راهبری صوتی به نابینایان کمک می‌کنند تا بدون نیاز به همراه انسانی مسیریابی خود را به‌صورت مستقل انجام دهند و به خدمات و امکانات شهری دسترسی آسان‌تری داشته باشند.
تاکنون تعداد بیکن‌های نصب‌شده در این شهر به بیش از ۵۰۰ میلیون واحد رسیده و به‌سرعت در حال گسترش است. این فناوری به‌ویژه در پروژه‌هایی همچون «روستای توانمندسازی» سنگاپور به‌کار گرفته شده است که به‌عنوان مرکز جامع خدمات، آموزش و اشتغال برای افراد دارای معلولیت شناخته می‌شود و امکان هدایت و حرکت مستقل کاربر نابینا را در محیط میسر می‌کند. کاربردهای دیگر بی کن شامل فروشگاه‌ها، موزه‌ها و نمایشگاه‌ها است که به کاربران کمک می‌کند مکان‌های مورد نظر را با صدای راهنما پیدا کنند و برای افراد با معلولیت امکانات بهبودیافته‌ای فراهم آورند. این فناوری با عمر باتری طولانی (چند ماه تا چند سال بسته به مدل و فواصل ارسال سیگنال)، هزینه نصب به‌نسبت پایین و قابلیت ادغام با اپلیکیشن‌های موبایل، راه‌حلی مقرون‌به‌صرفه و مؤثر برای بهبود استقلال نابینایان در فضاهای عمومی و داخلی است.
مبلمان شهری نیز در سنگاپور با نگاه فراگیر طراحی شده است. نیمکت‌ها، کیوسک‌های اطلاعاتی و ایستگاه‌های خدمات عمومی مجهز به نمایشگرهای بریل الکترونیکی هستند که اطلاعات را به‌صورت لمسی در اختیار افراد نابینا قرار می‌دهند. نمایشگرهای بریل الکترونیکی از مجموعه‌ای از پین‌های گرد و متحرک ساخته شده‌اند که به‌صورت مکانیکی بالا و پایین می‌روند تا متون بریل را به‌صورت لمسی ایجاد کنند. تعداد پین‌ها بین ۲۰ تا ۸۰ و بسته به مدل، تعداد کاراکترهای قابل نمایش متفاوت است. ضربه‌گیر و مقاومت این دستگاه‌ها در مقابل خراش و آسیب‌های فیزیکی، بیش از ۹۰ درصد زمان کارکرد مفید را تضمین می‌کند.
بسیاری از کیوسک‌های اطلاعاتی مجهز به این نمایشگرها، خروجی صوتی دارند که اطلاعات راهبری، هشدارها و خدمات را از طریق بلندگو یا هدفون به کاربر منتقل می‌کنند و ترکیب این دو فناوری لمسی و صوتی، تجربه دسترسی کامل‌تر و مؤثرتری را برای نابینایان فراهم می‌آورد. این کیوسک‌ها دارای بلندگوهای باکیفیت و فناوری کاهش نویز هستند تا پیغام‌های صوتی در محیط‌های شلوغ به‌خوبی شنیده شوند.
اطلاعات صوتی شامل راهنمای مسیرها، توضیحات درباره خدمات موجود، هشدارهای ایمنی و اطلاع‌رسانی‌های لحظه‌ای است. سیستم‌های صوتی این کیوسک‌ها به‌طور معمول از فناوری تبدیل متن به گفتار با صدای طبیعی بهره می‌برند و قابلیت تنظیم سرعت و حجم صدا را دارند تا مطابق با نیازهای کاربر تنظیم شوند.
این دستگاه‌ها مقاوم در برابر نفوذ گردوغبار و رطوبت ساخته می‌شوند تا در فضای باز و محیط‌های پرکاربرد عمومی دوام آورند. بعضی مدل‌ها قابلیت شست‌وشو با مواد ضدعفونی‌کننده قوی را دارند که نگهداری و بهداشت آن‌ها در فضاهای عمومی را آسان‌تر می‌کند. این تجهیزات در نقاط کلیدی شهر همچون مراکز حمل‌ونقل، پارک‌ها و ساختمان‌های دولتی نصب شده‌اند و به‌صورت دوره‌ای توسط «سازمان حمل‌ونقل زمینی» سنگاپور نگهداری و به‌روزرسانی می‌شوند.
نورپردازی فضاهای عمومی نیز با هدف ارتقای ارتباط غیرکلامی برای افراد ناشنوا طراحی شده است. در بسیاری از ساختمان‌ها، ایستگاه‌ها و مراکز خدماتی، نور طبیعی و مصنوعی به‌گونه‌ای تنظیم شده است که چهره افراد هنگام ارتباط با زبان اشاره قابل مشاهده باشد. استفاده از منابع نوری یکنواخت، کاهش سایه‌های مزاحم و حذف نورهای زننده، موجب شده است که افراد ناشنوا بتوانند در محیط‌های عمومی با وضوح و راحتی بیشتری ارتباط برقرار کنند. این ویژگی در طراحی داخلی کتابخانه منطقه‌ای پونگول و مراکز خدمات اجتماعی به‌صورت استاندارد رعایت شده است.
اجرای این طرح‌ها حاصل همکاری چند سازمان کلیدی در سنگاپور است. «وزارت توسعه اجتماعی و خانواده» مسئول تدوین سیاست‌های کلان و اجرای «نقشه راه توانمندسازی ۲۰۳۰» است که هدف آن ارتقای کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت در تمام ابعاد اجتماعی، اقتصادی و شهری است. «سازمان حمایت از افراد دارای معلولیت» سنگاپور مسئول آموزش عمومی، مشاوره طراحی فراگیر و اجرای پروژه‌های نمونه همچون روستای توانمندسازی است. «سازمان حمل‌ونقل زمینی» نیز مسئول نصب تجهیزات صوتی در گذرگاه‌ها و طراحی ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی با دسترس‌پذیری کامل است. «سازمان ساختمان و ساخت‌وساز» سنگاپور وظیفه تدوین استانداردهای طراحی فراگیر و ارزیابی پروژه‌ها از طریق شاخص «طراحی جهانی» را بر عهده دارد.
دولت سنگاپور از سال ۲۰۰۶ تاکنون میلیاردها دلار در توسعه زیرساخت‌های شهری فراگیر سرمایه‌گذاری کرده است. تنها در قالب نقشه راه توانمندسازی ۲۰۳۰، ده‌ها پروژه با بودجه‌های چندمیلیون دلاری در حوزه‌های حمل‌ونقل، مسکن، آموزش، سلامت و فرهنگ اجرا شده‌اند. پروژه روستای توانمندسازی با حمایت مالی دولت و بخش خصوصی راه‌اندازی شده و به‌عنوان نمونه‌ای جهانی در طراحی فراگیر معرفی شده است. این مرکز نه‌تنها خدمات آموزشی و توانبخشی ارائه می‌دهد، بلکه به‌عنوان فضای آزمایشی برای اجرای فناوری‌های نوین در طراحی شهری نیز عمل می‌کند.
اجرای این طرح‌ها نتایج قابل‌توجهی به همراه داشته است. استقلال و تحرک افراد نابینا و کم‌بینا در فضاهای شهری به‌طور چشمگیری افزایش و ایمنی عبور و مرور با استفاده از هشدارهای صوتی و بصری ارتقا پیدا کرده است. دولت سنگاپور هدف‌گذاری کرده است تا نرخ اشتغال افراد دارای معلولیت را تا سال ۲۰۳۰ به ۴۰ درصد برساند و طراحی شهری فراگیر یکی از ابزارهای کلیدی برای تحقق این هدف محسوب می‌شود. کیفیت زندگی سالمندان، خانواده‌ها و کودکان نیز از طریق طراحی‌های چندمنظوره و انسان‌محور بهبود یافته است. کمپین‌های عمومی نیز نقش مهمی در ارتقای آگاهی عمومی و مشارکت اجتماعی در حمایت از طراحی فراگیر ایفا کرده‌اند.
سنگاپور با رویکردی علمی، چندلایه و مشارکتی، نشان داده است که طراحی شهری فراگیر نه‌تنها ممکن، بلکه ضروری است. این کشور با تبدیل اصول طراحی به سیاست‌های اجرایی، و با سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های شهری، الگویی جهانی برای شهرهایی است که می‌خواهند «برای همه» ساخته شوند.
«فضای ناشنوایان» شهر را برای همه قابل فهم می‌کند
پروژه «فضای ناشنوایان(DeafSpace)» به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری انسان‌محور، توانسته است نیازهای خاص افراد ناشنوا و کم‌شنوا را به‌طور دقیق و علمی در ساختار فضاهای عمومی و آموزشی لحاظ کند. این پروژه در سال ۲۰۰۵ در دانشگاه گالودت در شهر واشنگتن دی‌سی آغاز شد که از سال ۱۸۶۴ به‌عنوان نخستین مؤسسه آموزش عالی ویژه افراد ناشنوا در ایالات متحده شناخته می‌شود و به‌صورت رسمی دو زبانه است: زبان اشاره آمریکایی (ASL) و زبان انگلیسی نوشتاری.
معمار اصلی این پروژه، با همکاری نزدیک جامعه ناشنوای دانشگاه، مجموعه‌ای از اصول طراحی را تدوین کرد که بعدها به‌عنوان «راهنمای طراحی فضای ناشنوایان» شناخته شد. این اصول بر پنج محور کلیدی دید مستقیم، کنترل صوتی، نورپردازی بهینه، چیدمان فضایی و دسترسی حسی تمرکز دارند. هدف این طراحی‌ها، ایجاد فضاهایی است که ارتباط غیرکلامی، ایمنی، آسایش و تعامل اجتماعی را برای افراد ناشنوا تسهیل کند.
برای نمونه، در طراحی کلاس‌ها و سالن‌های اجتماعات، چیدمان دایره‌ای و استفاده از پارتیشن‌های کوتاه به‌گونه‌ای انجام شده است که ارتباط چهره‌به‌چهره و زبان اشاره بدون مانع برقرار شود. نورپردازی فضاها نیز به‌گونه‌ای تنظیم شده است که چهره افراد هنگام ارتباط قابل مشاهده باشد. کنترل صوتی با استفاده از مصالح آکوستیک و طراحی دیوارها و سقف‌ها انجام شده است تا نویزهای مزاحم کاهش یابد و تمرکز حسی افراد حفظ شود.
طبق گزارش رسمی وزارت آموزش ایالات متحده، دانشگاه گالودت در سال مالی ۲۰۲۳ بودجه‌ای بالغ بر ۱۴۳ میلیون دلار دریافت کرده است که بخشی از آن به توسعه زیرساخت‌های آموزشی و طراحی فراگیر اختصاص پیدا کرده است. این بودجه شامل حمایت از مدارس مدل برای ناشنوایان، برنامه‌های آموزشی و بازسازی فضاهای دانشگاهی مطابق با اصول «فضای ناشنوایان» بوده است، همچنین بنیادهای خصوصی و خیریه‌های فعال در حوزه آموزش و حقوق افراد دارای معلولیت، از جمله بنیاد «نیپون» از حامیان مالی این پروژه بوده‌اند.
اجرای پروژه توسط تیمی چندرشته‌ای شامل معماران، طراحان شهری، متخصصان نورپردازی، کارشناسان آکوستیک و اعضای جامعه ناشنوا انجام شده است. این همکاری نزدیک میان متخصصان و کاربران نهایی، موجب شکل‌گیری راهکارهایی منحصربه‌فرد شده که نه‌تنها در دانشگاه گالودت بلکه در سایر شهرهای جهان نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند. امروزه اصول فضای ناشنوایان در طراحی کتابخانه‌ها، مراکز فرهنگی، ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی و حتی فضاهای کاری در شهرهایی همچون واشنگتن، برلین، آمستردام و اسلو به‌کار گرفته می‌شود.
در شهرهایی که تحت تأثیر پروژه فضای ناشنوایان قرار گرفته‌اند، طراحی شهری به‌گونه‌ای انجام می‌شود که ارتباط بصری، امنیت و تعامل اجتماعی برای افراد ناشنوا به‌حداکثر برسد. مسیرهای دید مستقیم در فضاهای عمومی، نورپردازی یکنواخت برای وضوح چهره‌ها، کاهش نویزهای محیطی با مصالح آکوستیک و چیدمان فضاهای نشیمن برای ارتباط چهره‌به‌چهره، همگی از اصولی هستند که در کتابخانه‌ها، تالارهای گفت‌وگو، محل‌های کار و ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی به‌کار گرفته شده‌اند.
یکی از ابتکارات مهم این پروژه، توسعه سیستم‌های هشدار بصری برای مواقع اضطراری است. در فضاهای عمومی دانشگاه، آلارم‌های نوری جایگزین آژیرهای صوتی شده‌اند تا افراد ناشنوا نیز در مواقع خطر به‌سرعت مطلع شوند، همچنین طراحی فضاهای نشیمن و تعامل اجتماعی به‌گونه‌ای انجام شده که ارتباط چهره‌به‌چهره و زبان اشاره به‌راحتی برقرار شود.
پروژه فضای ناشنوایان نه‌تنها یک مدل طراحی معماری، بلکه یک بیانیه فرهنگی و اجتماعی است که بر حق افراد ناشنوا برای حضور فعال، مستقل و ایمن در فضاهای عمومی تأکید دارد. موفقیت آن در دانشگاه گالودت، الهام‌بخش بسیاری از طراحان و مدیران شهری در سراسر جهان شده تا فضاهایی بسازند که برای همه قابل استفاده و قابل درک باشند.
