راه‌حل‌های خلاق برای اسکان بی‌خانمان‌ها در شهرها

بی‌خانمانی در مناطق شهری یکی از چالش‌های فراگیر و پیچیده‌ای است که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده است. شهرها با معضلات متعددی همچون کمبود مسکن ایمن، پایدار و مقرون‌به‌صرفه روبه‌رو هستند. این مشکلات با نبود دسترسی کافی به خدمات اساسی نظیر بهداشت، مراقبت‌های درمانی و حمایت‌های اجتماعی، تشدید می‌شوند. راهکارهای خلاقانه برای اسکان شهری نه‌تنها به تأمین سرپناه می‌پردازند، بلکه سیستم‌های حمایتی جامعی را نیز شامل می‌شوند که با پرداختن به ریشه‌های بی‌خانمانی، مسیر بازگشت پایدار افراد به جامعه را هموار می‌سازند.

اصول کلیدی در طراحی راهکارهای خلاقانه برای پناهگاه‌های شهری

راهکارهای موفق در زمینه اسکان شهری مبتنی‌بر مجموعه‌ای از اصول بنیادی هستند که هدف آن‌ها ایجاد پناهگاهی دائمی و پایدار برای افراد بی‌خانمان است. نخستین اصل، ساخت پناهگاه‌های دائمی با امکانات پایه همچون تأمین آب، بهداشت، امنیت و ایمنی است. این پناهگاه‌ها با توجه به نیازهای گروه‌های مختلف بی‌خانمان همچون خانواده‌ها، زنان، سالمندان، افراد دارای معلولیت یا اختلالات روانی طراحی می‌شوند.

مدل «خانه اول» یکی از اصول موفق در این زمینه است که بر اولویت قرار دادن اسکان دائم، بدون هیچ‌گونه پیش‌شرطی نظیر ترک اعتیاد یا اشتغال تأکید دارد. این مدل، مسکن را به عنوان پایه‌ای برای دریافت خدمات بهداشتی، حمایت‌های اجتماعی و فرصت‌های اشتغال می‌داند و نتایج موفقیت بالایی در تثبیت سکونت و کاهش هزینه‌های مرتبط با سیستم‌های بهداشت و عدالت کیفری نشان داده است.

ترکیب راهکارهای ارائه مسکن و سرپناه شهری با خدمات مراقبتی بهداشتی، حمایت‌های سلامت روان، درمان اعتیاد، آموزش مهارت‌های شغلی و خدمات اجتماعی، موجب موفقیت بیشتر برنامه‌ها می‌شود. همکاری و شراکت‌های گسترده میان سازمان‌های دولتی، سازمان‌های غیرانتفاعی، بخش خصوصی و جامعه مدنی نیز در مدیریت و گسترش پناهگاه‌ها و در نتیجه کاهش بی‌خانمانی نقش اساسی دارند. استفاده نوآورانه از فضاهای شهری نیز اهمیت بسیاری دارد؛ تبدیل ساختمان‌ها و فضاهای بدون استفاده و زمین‌های عمومی به واحدهای مسکونی کاربردی همراه با خدمات حمایتی، موجب صرفه‌جویی در منابع و کاهش هزینه‌های کلی می‌شود.

مسکن اول و خدمات حمایتی؛ نیویورک، ایالات متحده

برنامه «مسکن اول» در نیویورک یکی از موفق‌ترین مدل‌ها برای کاهش بی‌خانمانی، به‌ویژه در میان افرادی با مشکلات سلامت روان و سوءمصرف مواد محسوب می‌شود. این برنامه با ارائه مسکن پایدار بدون پیش‌شرط، تلفیق کمک‌های اجاره‌ای و خدمات حمایتی و دستیابی به نرخ نگهداری مسکن بین ۷۰ تا ۹۰ درصد در طول چند سال، موفقیت چشم‌گیری به‌دست آورده است. افزون بر آن، اجرای این مدل موجب کاهش قابل‌توجه بازداشت‌ها، مراجعات بیمارستانی و هزینه‌های عمومی شده است.

موفقیت این برنامه تا حد زیادی مرهون همکاری نزدیک میان شهرداری، بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی است. نیویورک از یک مدل مبتنی‌بر عملکرد برای ارائه‌دهندگان پناهگاه استفاده می‌کند که با ایجاد مشوق‌هایی برای گسترش فرصت‌های مسکن و ارائه خدمات، نظام پناه‌دهی را بر مبنای داده‌محوری و نتایج قابل سنجش مدیریت می‌کند.

مدل مسکن اول بر تأمین فوری و پایدار مسکن برای بی‌خانمان‌ها به‌ویژه افرادی با نیازهای پیچیده استوار است. این مدل هیچ شرطی همچون ترک مواد، سن یا پیروی از برنامه درمانی را برای دریافت یا حفظ مسکن اعمال نمی‌کند. خدمات حمایتی نیز داوطلبانه، منعطف و مبتنی‌بر احترام به حقوق مستأجران طراحی شده‌اند تا ثبات در سکونت و بهزیستی کلی افراد تضمین شود.

خدمات ارائه‌شده شامل مدیریت پرونده برای دسترسی به مزایا، مراقبت‌های سلامت، مشاوره، درمان‌های روانی و اعتیاد (در محل یا ارجاع‌شده)، آموزش مهارت‌های شغلی و زندگی، هماهنگی‌های سلامت و پیوند با خدمات اجتماعی همچون حمایت از قربانیان خشونت خانگی است. این خدمات با رویکرد کاهش آسیب طراحی شده‌اند به‌گونه‌ای که سوءمصرف مواد، دلیلی برای اخراج از مسکن نیست.

یکی از نوآوری‌های اخیر این شهر، اجرای طرح آزمایشی «از خیابان به مسکن» است که بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵ در حال اجراست. این برنامه با بهره‌گیری سریع از اصول مسکن اول، به شناسایی افراد بی‌خانمان در ایستگاه‌های مترو و اسکان آن‌ها در آپارتمان‌های حمایتی می‌پردازد و پشتیبانی مستمر برای آن‌ها فراهم می‌کند.

ارزیابی‌های انجام‌شده نشان می‌دهند که اجرای مدل مسکن اول منجر به نرخ بالای نگهداری مسکن، کاهش نیاز به پناهگاه‌های اضطراری، کاهش بستری‌های بیمارستانی و کاهش تعامل با نظام قضائی شده است. تأمین مالی مشترک توسط دولت‌های فدرال، ایالتی و محلی، پشتیبانی مؤثری برای توسعه این مدل فراهم کرده و آن را به بخش محوری از سیاست‌های جامع مقابله با بی‌خانمانی در نیویورک تبدیل کرده است.

پایگاه خدماتی امید؛ فیلادلفیا، ایالات متحده

مشارکت‌های محلی و خدمات مبتنی‌بر مکان در فیلادلفیا با ابتکاراتی همچون «پایگاه امید» شناخته می‌شود. این پایگاه به‌عنوان پایگاهی جامع در فضایی به مساحت ۱۱ هزار فوت مربع در زیرزمین یکی از ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی فعالیت می‌کند. این ساختمان که پیش‌تر مقر پلیس حمل‌ونقل بود، اکنون به فضایی امن، مجهز و در دسترس برای خدمات‌رسانی به بی‌خانمان‌ها تبدیل شده است و خدماتی نظیر غذای گرم، دوش رایگان، ماشین لباسشویی، فضای پذیرایی با قهوه رایگان، کلینیک بهداشتی، درمان‌های روانی و اعتیاد و مدیریت پرونده برای دسترسی به مسکن، اشتغال و خدمات حمایتی را به افراد بی‌خانمان ارائه می‌دهد.

قرار گرفتن این مرکز در نزدیکی ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی، رفت‌وآمد افراد نیازمند را تسهیل می‌کند. پایگاه امید در کنار برنامه‌های خیابانی همچون «سفیران امید» فعالیت می‌کند و از طریق همکاری مؤثر میان شهرداری، شرکت حمل‌ونقل شهری، بخش خصوصی، مؤسسات خیریه و داوطلبان محلی خدمات هدفمند و در دسترسی برای بی‌خانمان‌ها فراهم می‌آورد.

پایگاه امید در فیلادلفیا نمونه‌ای موفق از استفاده مجدد خلاقانه از فضاهای شهری برای کمک به بی‌خانمان‌ها محسوب می‌شود. تأکید این مرکز بر ایجاد فضای امن، بدون موانع پذیرش و همراه با احترام به کرامت انسانی، سبب افزایش تعامل و اعتماد در مسیر توانمندسازی شده است. سرویس شاتل «CATCH» که در این مرکز ارائه می‌شود، افراد را به پناهگاه‌های اضطراری منتقل می‌کند و برنامه‌هایی همچون اتاق‌های توان‌بخشی برای آموزش مهارت‌های مالی، کنترل استرس و سایر خدمات حمایتی ارائه می‌دهد. این مرکز سالانه بیش از ۳۰ هزار مراجعه، حدود ۲۰ هزار وعده غذایی و هزاران خدمت درمانی و اجتماعی ارائه می‌دهد.

تغییر رویکرد به بی‌خانمانی؛ هلسینکی، فنلاند

فنلاند با پیروی از مدل «خانه اول»، پناهگاه‌های موقت را به آپارتمان‌های دائمی تبدیل کرده و آن‌ها را همراه با پشتیبانی ۲۴ ساعته در اختیار افراد بی‌خانمان قرار داده است. سکونت در این آپارتمان‌ها مشروط به ترک اعتیاد یا رعایت پروتکل‌های درمانی نیست، بلکه بر اصل اعتماد و احترام به مسیر فردی بازیابی استوار است. در این مدل هر مستأجر یک واحد خصوصی با قرارداد قانونی اجاره دریافت می‌کند که مطابق قوانین فنلاند، امنیت حقوقی کامل را برای او تضمین می‌کند.

هلسینکی در فاصله سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۷ موفق به ایجاد بیش از ۴۶۰۰ واحد مسکونی برای بی‌خانمان‌ها شد که نتیجه آن کاهش ۲۵ تا ۳۵ درصدی بی‌خانمانی مزمن در کشور فنلاند بود. این واحدها یا به‌صورت مجتمع‌های پشتیبانی‌شده با خدمات در محل هستند، یا به‌شکل پراکنده در سطح شهر توزیع شده‌اند. سکونت در این فضاها با اجاره‌نامه رسمی و امنیت قانونی همراه است و ساکنان از خدمات متنوعی چون درمان، آموزش، مشاوره مالی و فعالیت‌های اجتماعی بهره‌مند می‌شوند.

هنگامی که مستأجران در بافت طبیعی شهر ساکن می‌شوند، برچسب‌زنی اجتماعی کاهش و ادغام در جامعه افزایش پیدا می‌کند. بعضی مجتمع‌ها همچون مجموعه سیلتا، دارای فضاهای عمومی، باغ و دسترسی به مراکز نگهداری کودکان و سالمندان هستند.

خدمات حمایتی در این مدل بدون شرط و الزام هستند؛ افراد صرف‌نظر از وضعیت مصرف مواد، وضعیت سلامت یا اشتغال می‌توانند وارد مسکن شوند. حمایت‌های اجتماعی، درمانی و روانی به‌طور مستقیم در محل مسکن ارائه می‌شوند و از طریق نظام بهداشت عمومی کشور نیز در دسترس هستند.

نگرش غالب در این مدل، جایگزینی مجازات با رویکرد انسان‌محور است. در فنلاند، حق مسکن به‌عنوان یکی از حقوق بنیادین انسانی به رسمیت شناخته می‌شود و جامعه و سیاست‌گذاران از اصل غیرشرطی بودن مسکن حمایت گسترده‌ای دارند. این مدل نه‌تنها به رفع نیاز فوری مسکن می‌پردازد، بلکه به عوامل اجتماعی و بهداشتی زمینه‌ساز بی‌خانمانی نیز توجه داشته و الهام‌بخش سیاست‌های ملی در این حوزه شده است.

مأموریت ملی معیشت شهری؛ هند

دولت هند از طریق برنامه «طرح پناهگاه برای بی‌خانمان‌های شهری» تحت چتر مأموریت ملی معیشت شهری (NULM)، تلاش می‌کند تا برای فقیرترین گروه‌های شهری پناهگاه‌های دائمی و مجهز با خدمات زیربنایی فراهم کند. این برنامه پناهگاه‌هایی با کاربری ویژه برای مردان، زنان، خانواده‌ها، سالمندان و افراد دارای معلولیت تأسیس کرده است و آن‌ها را به سیستم‌های خدماتی همچون بیمه اجتماعی، درمان، آموزش و حمایت شغلی متصل می‌سازد.

این برنامه در شهرها و کلان‌شهرهای با جمعیت بالای ۱۰۰ هزار نفر اجرا می‌شود، به‌ویژه شهرهایی که از اهمیت اجتماعی، تاریخی یا گردشگری برخوردار هستند. پناهگاه‌ها ظرفیتی بین ۵۰ تا ۱۰۰ نفر دارند و حداقل فضای اختصاص‌یافته برای هر فرد ۴.۶ متر مربع است. این مراکز دارای امکانات پایه همچون آب، برق، سرویس بهداشتی، آشپزخانه و فضاهای رفاهی هستند.

پناهگاه‌ها نقش واسطه‌ای کلیدی میان افراد بی‌خانمان و خدمات عمومی ایفا می‌کنند. آن‌ها افراد را به برنامه‌های حمایتی، خدمات درمانی، آموزش، مدارک هویتی و خدمات مالی متصل می‌کنند و به آن‌ها امکان می‌دهند تا به‌صورت سیستماتیک از حقوق و امکانات خود بهره‌مند شوند.

مدیریت برنامه به‌صورت مشارکتی میان دولت‌های ایالتی، سازمان‌های محلی و سازمان‌های جامعه مدنی انجام می‌شود که بر ایجاد سازوکارهای پایدار، شفاف و پاسخ‌گو برای ساخت، نگهداری و ارائه خدمات تأکید دارند. هزینه‌های این طرح به‌طور مشترک توسط دولت مرکزی و ایالت‌ها تأمین می‌شود و زمین مورد نیاز اغلب توسط شهرداری‌ها فراهم می‌شود. این پناهگاه‌ها برای استفاده دائمی طراحی شده‌اند و ساخت آن‌ها با کیفیت بالا انجام می‌شود تا در تمام فصول سال قابل استفاده باشند. این برنامه با رویکردی جامع، انسانی و چندلایه، توانسته است در کاهش بی‌خانمانی و بهبود زیست شهری در هند نقش مؤثری ایفا کند و الگویی برای توسعه سیاست‌های رفاه شهری به شمار آید.