رد پای انسان و تاریخ

28 اردیبهشت، روز جهانی موزه و میراث فرهنگی معرفی شده است. یکی از اهداف تشکیل موزه حفظ و حراست از میراث فرهنگی است، از این رو بین موزه و میراث فرهنگی رابطه‌ی عمیق و تنگاتنگی برقرار است.

واژه موزه ریشه‌ای یونانی دارد که بعد ها وارد زبان فرانسوی شده (Musee) و سپس به زبان فارسی راه یافت. در تعریف موزه آمده، موزه‌ها محل نگهداری و گردآوری میراث گذشتگان، آثار ارزشمند و اشیاء باستانی هستند. البته موزه علاوه بر نمایش آثار باستانی و اشیای گران‌بها وظیفه حفظ و حراست و نگهداری از آنها را برای انتقال به نسل‌های آینده برعهده دارد.

با توجه به اهمیت وجود چنین مکان‌هایی در سال ۱۹۷۷شورای بین المللی موزه «ایکوم» که تحت نظارت یونسکو فعالیت می‌کند، در دوازدهمین مجمع عمومی کمیته بین‌المللی موزه‌ها تاریخ ۱۸ ماه مِی میلادی را روز جهانی موزه نامگذاری کرد.

از آن تاریخ تا کنون هرسال در چنین روزی مهم‌ترین موضوعات موزه‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته و متخصصان و دست‌اندرکاران مربوطه در مورد چالش‌های این حوزه به بحث و تبادل نظر می‌پردازند.

هدف از نامگذاری چنین روزی، گسترش همکاری و همگرایی میان موزه های سراسر جهان در زمینه‌های علمی ، فرهنگی، صنعتی و هماهنگ‌سازی اقدامات بین المللی است.

میراث فرهنگی به کلیه آثار باقی‌ مانده از گذشتگان گفته می ‌شود که نشانگر حرکت انسان در طول تاریخ است و با شناسایی آن، زمینه شناخت هویت و خط حرکت فرهنگی میسر می شود و از این طریق زمینه عبرت برای انسان فراهم می آید. این آثار می‌ تواند دربرگیرنده آثار ملموس (مانند بناهای باستانی) یا آثار ناملموس (مانند آداب و رسوم یک منطقه) باشد که امروزه در حفظ آن برای آیندگان می ‌کوشند.

میراث فرهنگی رد پای انسان در طول تاریخ است که حامل پیامی انسانی است،  پیامی از چگونگی زندگی، تلاش و نبرد انسان برای زنده ماندن و غلبه بر طبیعت، برای رفع نیاز خود و استفاده درست از آن چه در دسترس بوده است. این تلاش ها به صورت تجربیات راهگشا در تکوین و تکامل تمدن های بشری نقش اساسی داشته است. 

میراث فرهنگی، نشان از هویت و غرور ملی و باعث تداوم و غنی فرهنگ یک کشور است که حفظ آن وظیفه ای همگانی و همیشگی است. آموزش همگانی برای حفظ میراث فرهنگی از راه رسانه ها و مطبوعات، و بالا بردن فرهنگ نگهداری از آثار باستانی از عوامل مهم حفاظت از میراث فرهنگی است. متأسفانه در زمان رژیم منحوس پهلوی و قبل از آن در دوره قاجار، بسیاری از اشیاء قدیمی که حاوی مطالب و نکاتی از گذشتگان ما بود توسط بعضی از کشورهای خارجی همچون روسیه، انگلیس و آمریکا به تاراج رفت.

میراث فرهنگی منحصر به‌ فرد، غیرقابل جایگزینی و در میان نسل‌ ها از ارزش و احترام برخوردار است. چیزهای کوچک‌ تر ازجمله آثار هنری و دیگر شاهکارهای فرهنگی در موزه‌ها و گالری‌ های هنری گردآوری می‌ شوند در حالی که برخی دیگر همچون بناهای باستانی در مجموع یک میراث فرهنگی شناخته می ‌شود.

ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، به عنوان کشوری که با فرهنگ دیرین، در شکل گیری تمدن های جهانی دخیل بوده، میراث فرهنگی گسترده ای دارد. آثار به جا مانده از گذشتگان ما همواره زینت بخش موزه های جهان بوده است. نتایج مطالعات و کاوش های باستان شناسی، بازگو کننده آن است که ایران دارای یکی از قدیمی ترین تمدن های بشری بوده است. 

از انواع آثار باستانی در دوران جدید می توان به خانه، موزه ها اشاره کرد که در دوران ما بسیار رواج یافته است.

موزه  یکی از مکان هایی است که آثار هنری در آن نگاهداری می شود و ابزاری مهم برای تبادل فرهنگی، غنی‌ سازی فرهنگی و ایجاد درک متقابل، همکاری و صلح میان مردمان است. به تعریف ICOM، «موزه‌ها، قلب ملت‌ ها و مؤسساتی است که به جامعه خدمت می‌کنند و در توسعه‌ی آن نقش دارند.»

هر موزه با توجه به چشم ‌انداز خاص خود، از دانش و مهارت منحصر به‌ فرد جهت رسیدن به مقصود استفاده می‌ کند تا مأموریت اصلی خود را که حفاظت از میراث بشری چه در درون موزه‌ ها و چه محیط بیرونی است، به‌خوبی تحت پوشش قرار دهد.

به عبارت دیگر موز‌ه‌ ها موظف ‌اند که آثار ارزشمند تاریخی جهان را نگهداری و آن‌ها را به نسل‌ های آینده منتقل کنند. موزه‌ ها انواع گوناگونی مثل تاریخی، علمی، فناوری، تمبرشناسی، هنرهای زیبا و گیاه ‌‌شناسی دارند.

موزه، پدیده‌ جدیدی بود که در قرن نوزدهم میلادی وارد فرهنگ ایران شد. نخستین موزه‌ ها در جهان، مجموعه‌ های شخصی بودند که با هدف نمایش برای عموم ایجاد نشده و صرفاً نشان‌ دهنده علاقه افراد بودند.

در ایران برای اولین بار در زمان حکومت محمد‌علی شاه قاجار بخشی از کاخ گلستان به موزه تبدیل شد که در آن اشیاء قیمتی و تاریخی نمایش داده می‌شد اما این روزها بیشتر کاخ‌های سلطنتی به موزه تبدیل شده‌اند.

اولین موزه جهان معبد خدایان شعر و موسیقی است که روی تپه‌ای در آتن قرار داشته و بعد از آن موزه اشمولین در شهر آکسفورد انگلستان قدیمی ‌ترین موزه دانشگاهی جهان است  که در سال ۱۶۸۳ میلادی تأسیس شد و آثار مشرق ‌زمین در آن نگهداری می ‌شود.

در سال ۱۲۴۹ شمسی، ناصرالدین‌ شاه پس از سفر به اروپا و دیدار از موزه‌ های کشورهای روسیه، فرانسه، انگلیس، ایتالیا، سوئیس، آلمان و اتریش، به تقلید از آن‌ها دستور داد گوشه ‌ای از کاخ گلستان را به شکل موزه درست کنند. البته این موزه مختص شاه و اطرافیانش بود. این موزه پس از مدتی از بین رفت و جواهرات آن به خزانه‌ بانک ملی و سلاح‌ های موجود در آن، به موزه‌دانشکده افسری سپرده شد. در دوره مشروطه، به دستور وزیر معارف، «صنیع‌الدوله»، اداره‌ای به نام اداره‌ عتیقات بین سال‌ های ۱۲۹۵ تا ۱۲۹۷ میلادی، به وجود آمد که کارش سروسامان دادن به وضع نابسامان حفاری ‌های غیرمجاز بود. در همین زمان بود که موزه‌ «ایران معارف» تأسیس شد.

 انواع موزه‌ ها

نخستین گونه بندی که در ممالک بسیاری به قوه ی خود باقی است و همچنان دراسامی کمیته های تخصصی " ایکوم " انعکاس دارد، تمایز بین موزه های هنری ظریفه، هنرهای کاربردی، باستان شناسی ، تاریخ ، مردم شناسی، علوم طبیعی ، دانش و تکنولوژی ، موزه های منطقه ای محلی و موزه های تخصصی است.

در عین حال، سیر تحول موزه ها از جنگ دوم جهانی به این سو، به تدریج مرزهای بین رشته ها و مجموعه ها را از میان برداشته است.اکنون موجه تر به نظر می رسد که موزه ها را به انواع زیر تقسیم کنیم.

موزه‌های هنری

موزه‌های تاریخی

موزه‌های تخصصی

موزه‌های علمی

موزه‌های فنی و صنعتی

موزه های هنری

آثار و اشیاء زیبایی درباره نقاشی، معماری و مجسمه سازی، هنرهای تزیینی و صنایع دستی، لوازم خانگی، موزه خط و خطاطی ، کتاب و صحافی ، موزه ی سرامیک و کاشی، موزه ی قالی و قالیبافی ، موزه ی کنده کاری و منبت کاری و صنایع چوبی ، موزه ی گوهری و گوهرها و بالاخره موزه ی منسوجات ، طبقه بندی می کنند.

موزهای تاریخی

آثار و اشیاء قدیمی را که می توانند گویای زمینه و پیشینه ی مردم شناسی و باستان شناسی و تاریخی باشند درخود جای داده اند.

موزه های تخصصی

آثار تاریخی ، هنری و فنی را به مناسبت های ویژه ، درمعرض دید مردم قرارمی دهند. دو نوع این موزه ها را به موزه ها در هوای آزاد و موزه ی محلی مرسوم کرده اند.

موزه های علمی

  گیاهان ، جانوران ، سنگها ، خاکها ، سنگواره ها و آنچه را که دست بشر در خلق آنها دخالت نداشته است ، تهیه و نگهداری می کنند که به انواع موزه های تاریخی طبیعی ، جانوران زمینی ، گیاهان، ماهی ها و جانوران دریایی طبقه بندی می شوند.موزه های علمی، مواظبت شده ترین و فعال ترین موزه ها هستند.

موزه های فنی و صنعتی

ساخته های فنی وصنعتی انسان را در زمینه های اختراعات ، اکتشافات ، وسایل نقلیه، ماشین آلات و مانند آنها به نمایش می گذارند و به نامهای موزه اختراعات ، موزه اکتشافات، موزه ماشین آلات و موزه وسایل نقلیه و غیره موسوم شده اند.

 اهداف موزه

هدف های موزه را می توان به صورت زیر خلاصه کرد :

یکی از اهداف موزه ،نگهداری آثار گذشتگان و نمایش و انتقال آنها به آیندگان .

ارزیابی و قیاس میان پدیدارهای تاریخی ، عملی ، فنی ، صنعتی و هنری ِ گذشته و حال.

یکی دیگر از اهداف موزه که میتوان نام برد،ایجاد و تقویت تفاهم میان ملل و اقوام است.

شناخت و نمایش سهم اقوال و ملل در فرهنگ و تمدن جهانی .

اعتلاء  و بهبود میزان دانش محصلان، دانشجویان، پژوهشگران و ...  .

جلوگیری از انهدام فرهنگ بومی و ایجاد سدی در برابر فرهنگهای نامأنوس ،نیز از دیگر اهداف موزه است.

موزه های معروف جهان

درجهان موزه های معروف بسیاری وجود دارد، همچون موزه ی " لوور"  در فرانسه ، موزه ی " بریتانیا " در لندن ، موزه ی " بررا " در میلان، موزه ی " متروپولتین " در آمریکا، موزه ی " لنین گراد " در روسیه ، موزه ی " ایتالیا " در رم و" ایران باستان " در تهران.

 یکی از اهداف تشکیل موزه حفظ و حراست از میراث فرهنگی است، از این رو بین موزه و میراث فرهنگی رابطه‌ی عمیق و تنگاتنگی برقرار است. موزه بستری را فراهم می‌کند که مردم با گذشتگان خود بیشتر آشنا شوند و برای حفظ میراث آن‌ها تلاش کنند. باید به کودکان و نوجوانان آموزش داد که توجه به فرهنگ کهن چه مقدار در پیشرفت کشور و اعتلای فرهنگ آیندگان موثر است.

محیط طباطبایی: موزه باید بتوانند به پایداری محیط و اجتماعی‌اش کمک کند

در همین رابطه رئیس ایکوم ایران با بیان اینکه شعار جهانی سال ۲۰۲۳ موزه‌ها، پایداری و بهزیستی است گفته است:موزه باید بتوانند به پایداری محیط و اجتماعی که به آن تعلق دارند کمک کنند.

این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه روی شعار سال ۲۰۲۳ موزه‌ها بیشتر کار می‌کنیم و نتیجه را اعلام خواهیم کرد گفت: این موضوع محوری هست که در همه جای ایران با آن مشکل داریم مثل رودخانه زاینده رود. این رودخانه میراث فرهنگی ماست و فقط آب نیست سوال مهم این است که آب رودخانه حق کیست. در جهت پایداری و نگاه موزه‌ای در درجه اول آب حق رودخانه است.

وی تاکید کرد: ولی وقتی به این موضوع نگاه موزه‌ای نداریم و تنها به این فکر می‌کنیم که سد بزنیم و سیب زمینی بکاریم؛ نشان می‌دهد نمی‌دانیم اهمیت یک رودخانه در ایجاد تعادل و پایداری در اکوسیستمی است که یک رودخانه در آن قرار گرفته است. رودخانه موزه‌ای برای آینده است ولی ما آن را از بین برده‌ایم.