روزانه بر تعداد متقاضیان مسکن ارزان‌قیمت افزوده می‌شود و این در حالی است که دسترسی به این آن‌ها در بسیاری از شهرها امکان‌پذیر نیست. هرچند ساخت خانه‌های جدید راهبرد اصلی مسئولان و انجمن‌های مسکن است، بازسازی ساختمان‌های متروکه مسکونی، تجاری و تاریخی می‌تواند گزینه اقتصادی‌تری باشد. این رویکرد نه‌تنها استفاده از زیرساخت‌های فرسوده را به حداکثر می‌رساند، بلکه فرصتی اقتصادی برای افزایش مسکن ارزان‌قیمت در شهرها فراهم می‌کند.

بازسازی فضاهای بدون استفاده

در سال ۲۰۲۱، سازمان غیرانتفاعی مسکن برای بشریت (Habitat for Humanity) مطالعه‌ای با عنوان «بازسازی فضاهای خالی برای جلوگیری از بی‌خانمانی در اروپا» انجام داد که هدف آن بررسی امکان و در دسترس بودن استفاده از فضاهای خالی برای رفع کمبود مسکن بود. بریتانیا به عنوان یک منطقه مطالعاتی آزمایشی انتخاب شد و تحقیقات نشان داد که تقریباً هفت هزار ساختمان تجاری و اداری در سراسر انگلستان، اسکاتلند و ولز که در حال حاضر در اختیار مقامات محلی است، بیش از ۱۲ ماه خالی و بدون استفاده بوده است. این مطالعه تخمین زد که می‌توان بیش از ۱۶ هزار واحد مسکونی با تبدیل فضاهای اداری خالی و سه هزار و ۵۰۰ واحد با تبدیل فضاهای خرده‌فروشی خالی ایجاد کنند. این املاک به‌طور عمده متعلق به مسئولان و مقامات محلی است که نقش دولت را در پرداخت یارانه مسکن ارزان‌قیمت و کاهش نقش توسعه‌دهندگان خصوصی در توسعه مسکن یادآوری می‌کند. موقعیت قرارگیری این املاک داخل شهرها و شهرک‌ها و دسترسی آسان به امکانات ضروری مانند حمل‌ونقل، خدمات و امکانات اجتماعی و همچنین ساختارهای فضایی قابل‌انطباق آنها با کاربری مسکونی، امکان بازسازی و تبدیل آسان آنها به مسکن را فراهم می‌کند.

موفقیت رویکردهای بازسازی فضاهای بدون استفاده به نفع مسکن اجتماعی

نمونه‌های موفق این راهکار همچون موتورخانه‌های تغییر کاربری‌شده از یک کارخانه قدیمی در شهر هیز لندن یا یک موتورخانه تبدیل‌شده در هاکنی به مسکن اجتماعی نشان می‌دهد که تغییر کاربری ساختمان‌های تجاری و صنعتی به‌دلیل ساختار فضایی سازگار آنها و همچنین دلبستگی احساسی کمتر مردم نسبت به این ساختمان‌ها ساده‌تر است درحالی‌که بناهای نهادی و تاریخی چالش بزرگی به شمار می‌آیند. ساختمان‌های تاریخی یا نمادین، که برای جوامع خود دارای ارزش احساسی هستند، اغلب هنگام پیشنهاد تغییر کاربری با مقاومت مواجه می‌شوند و به راه‌حل‌های طراحی نوآورانه نیاز دارند.

زندان مسکونی در شهرهارلو، انگلستان

ساختمان‌های اداری در شهرهارلو انگلستان که به مسکن تبدیل شده‌اند، تجربه یک تغییر نه‌چندان مناسب را در اختیار طراحان قرار می‌دهد چراکه از نظر ساکنان این واحدهای مسکونی به یک زندان در فضای باز تشبیه شده است. ساختمان‌های بسیار کوچک با ساختار بتنی پیش‌ساخته با نماهای شیشه‌ای بزرگ فاقد حس زندگی است. از یک طرف، پتانسیل ایجاد حدود ۶۵ هزار آپارتمان مقرون‌به‌صرفه از ساختمان‌های اداری متروکه نشان می‌دهد که چگونه این فرایند می‌تواند استفاده از زیرساخت‌های بی استفاده در شهر را به حداکثر برساند و از سوی دیگر، برنامه‌ریزی مدبرانه‌تر و همکاری گروه‌های مختلف برای ایجاد فضاهای خانگی مناسب در آنها را می‌طلبد.

بازسازی موتورخانه کارخانه وینیل در هیز، بریتانیا

یکی از کارخانه‌های قدیمی وینیل در شهر هیز با مساخت هفت هکتار سال‌ها بدون استفاده بود و به فضایی برای پارک ماشین تبدیل شده بود تا اینکه در سال ۲۰۱۲ با همکاری مسئولان منطقه و توسعه‌دهندگان به یک محله مسکونی با کاربری مختلط و شبکه حمل‌ونقل عالی تبدیل شد. تعداد ۶۵۰ واحد مسکونی در کنار سینما، آکادمی و مرکز تحقیقاتی در این محله بازسازی‌شده طراحی و اجرا شد و فضایی شبیه به پردیس را ایجاد کرد.

افزودن کاربری به کلیسایی در شرانتون، فرانسه

کلیسای کوچک Avenue de la Liberte در شرانتون محل زندگی و کار یکی از گروه‌های اجتماعی مبارزه با فقر و بی‌خانمانی در فرانسه از دهه ۷۰ است که تغییر کاربری آن به صورت کلی با مقاومت بسیاری مواجه شد و یک شرکت معماری رویکرد نوآورانه‌ای برای این کار را در پیش گرفت تا با حفظ هویت اصلی کلیسا، بخش‌هایی را به عنوان فروشگاه و مسکن اجتماعی در آن جای دهد و به این ترتیب ساختمان را به نفع مسکن عمومی گسترش دهد.

این موارد تنها نمونه‌هایی از رویکرد تغییر کاربری ساختمان‌های متروکه است که نشان می‌دهد این راهکار نیاز به مشارکت کل جامعه دارد. مطالعه Habitat for Humanity نیز بر اهمیت این همکاری در فرایند تبدیل و تغییر کاربری تاکید می‌کند و توصیه به مشارکت با بخش خصوصی توصیه دارد زیرا به احتمال زیاد مسیری پایدارتر ارائه می‌دهد. درگیر کردن ذینفعان مختلف همچون تعاونی مسکن از ابتدای توسعه، تنوع ایده‌ها و احساس مالکیت مشترک بر ساختار را تشویق می‌کند و همچنین این فرصت را می‌دهد که ساختمان را با حمایت‌های دولتی و با قیمت مناسب بازسازی کنند. این کار نه‌تنها به ساختمان‌های متروکه جان تازه‌ای می‌بخشد، بلکه حس مالکیت و تعهد را در مستاجرین القا می‌کند و به حفظ ساختمان برای مدت طولانی کمک می‌کند.

تغییر کاربری در لاگوس، نیجریه

مفهوم تغییر کاربری ساختمان‌های متروکه فراتر از بریتانیا و اروپا به بسیاری از کشورهای جنوب جهان گسترش یافته است چراکه شهرها به‌دلیل توسعه شهری با بحران مسکن مواجه هستند و بسیاری از سازه‌های قدیمی متروکه و خالی از سکنه شده‌اند. یکی از نمونه‌ها شهر لاگوس در نیجریه است با جمعیتی بالغ بر ۱۶ میلیون نفر که در مساحتی به وسعت هزار و ۱۷۱ کیلومتر مربع است که با کسری بیش از سه میلیون واحد مسکونی مواجه است. از آنجایی که این شهر پیش از این پایتخت نیجریه بود، تعداد بسیاری از ساختمان‌های سازمانی و دولتی متروکه در این شهر وجود دارد که تعدادشان به ۶۰ ساختمان در منطقه تجاری مرکزی می‌رسد؛ ساختمان‌هایی از پنج تا ۲۰ طبقه با میانگین ۶ هزار متر مربع در هر طبقه که پتانسیل کاهش کسری مسکن شهری را تا ۱۰ درصد دارند. بسیاری از این سازه‌ها زمانی ساختمان‌های دولتی با کارکردهای سیاسی مهم و اهمیت عمومی بودند که از زمان جابه‌جایی پایتخت، کاربری خود را از دست داده‌اند. تحقیقات Habitat for Humanity نشان می‌دهد که این ساختمان‌ها که متعلق به دولت هستند، می‌توانند مسکن اجتماعی مقرون‌به‌صرفه فراهم کنند و مسئولیت دولت را در قبال مردم انجام دهند. بازسازی مسجد آبیجه و ساختمان تاریخی میدان تفوا باله نمونه‌هایی از موارد اجراشده در این شهر هستند. شهرهایی همچون آکرا در غنا، داکار در سنگال و ریودوژانیرو در برزیل با شرایط مشابهی روبه‌رو هستند و توسعه مسکن اجتماعی در این شهرها به ساختمان‌های در حال فرسودگی جان تازه‌ای می‌بخشد و جوامع جدید و پایه‌های اجتماعی را در شهر تقویت می‌کند.