ماجرای عجیب تخریب «باغ ایلخانی» در شیراز

دیوار تاریخی باغ «ایلخانی» در شیراز تخریب شد تا لودرها راحت وارد باغ قاجاری شوند. ماموریت این ماشین‌آلات تخلیه خاک‌های برداشت‌شده از گودالی است که برای ساخت آشپزخانه و رستوران، در گوشه این باغ تاریخی حفر شده است.

به گزارش ایسنا؛ حدود دو هفته پیش خبر «تخریب سر در باغ ایلخانی در بافت تاریخی شیراز با لودر» دست به دست شد، درحالی که مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس آن را رد کرد و گفت که «سردر باغ هیچ گونه صدمه‌ای ندیده و تخریب (دیوار باغ ایلخانی) برای احداث فضای خدماتی براساس طرحِ مصوب و با هماهنگی و تحت نظارت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس بوده و موافقت شده که خاک‌های دپو شده در محوطه باز ضلع غربی باغ حاصلِ گودبرداری، به این شکل تخلیه شود.»

او همچنین گفته که «بازشو ایجاد شده (درِ کارگاهی) در راهروی گوشه شمال غرب نیز برای حمل (حجم زیاد مصالح) و انتقال خاک‌های حاصل از عملیات بوده و شرکت توسعه و عمران فارس (کارفرمای پروژه و مالک جبهه غربی باغ ایلخانی) ملزم شده است پس از پایان مدت زمان مرمت و احیاء، دوباره با استفاده از مصالح برچیده شده، این بازشو را مسدود و دیوار خارجی را به حالت اولیه بازگرداند.»

در ماجرای تخریب بخشی از دیوار باغ ایلخانی و تغییر کاربری باغ، نظر کارشناسان میراث فرهنگی بر این است که اگرچه این اتفاق با مجوز اداره کل میراث فرهنگی استان فارس رخ داده اما می‌توان گفت که مطابق قانون نبوده است. آن‌چنان که در بندهای «الف» و «ب» ماده ششم قانون حفظ آثار ملی مصوب مجلس شورای ملی سال ۱۳۰۹ صراحتا آمده است که «منهدم کردن یا خرابی وارد آوردن به آثار ملی و مستور ساختن روی آن‌ها به اندود و یا رنگ و رسم کردن نقوش و خطوط بر آن‌ها و همچنین اقدام به عملیاتی در مجاورت آثار ملی که سبب تزلزل بنیان یا تغییر صورت آن‌ها شود، ممنوع بوده و مرتکبین آن به موجب حکم محکمه قضایی به اداء جزای نقدی محکوم‌ خواهند شد و به علاوه معادل خسارتی که به واسطه عمل خود بر آثار ملی وارد ساخته‌اند می‌توان از ایشان اخذ کرد.»

یک پرسش اساسی این است که اگر هنگام تخریب بخشی از دیواره، کل آن فرو می‌ریخت، چگونه می‌شد توجیهش کرد؟!

گودبرداری در باغ تاریخی ایلخانی به انگیزه اضافه کردن بخش خدماتی و همچنین تخریب دیوار اصلی این باغ و اتاق پشت آن، که قدمت آن در برخی منابع به دوران زندیه نسبت داده شده، از نگاه این کارشناسان، قطعا تخلف و تزلزل بنیان یک بنای تاریخی است. بر این اساس، صدور مجوز برای اضافه کردن بنای جدید در قالب بخش خدماتی به این عمارت تاریخی به صرف این‌که مالکِ بخش غربی باغ ایلخانی، متعهد به مرمت و احیاء بخش‌های قدیمی آن شده، توجیه‌پذیر نیست.

به هر حال این پرسش مطرح است که چرا یک دیوار تاریخی باید تخریب شود تا لودرها فقط برای تخلیه نخاله و خاک، راحت باشند؟

با آن‌که شرکت مربوط، متعهد شده پس از پایان عملیات، دیوار تاریخی تخریب شده را "عین به عین" بسازد، مساله و پرسش این است که انسجام و هویت متزلزل شده را چگونه می‌توان بازگرداند؟ کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی نیز این مساله را مطرح کرده‌اند، عمارتی که سَردَر دارد چه نیازی داشته که دیوار تاریخی آن با قدمت زندیه شکافته شود تا بَعد بخواهند آن را دوباره بسازند؟ به ویژه آن‌که طبق مصاحبه موجود مقام مسؤول، درِ جدید نزدیک سردر تاریخی قرار گرفته است.

از سوی دیگر این دغدغه مطرح است، با توجه به کاربری خدمات گردشگری که برای این عمارت و باغ تعریف کرده‌اند، چه ضمانتی وجود دارد که این دَر حذف شود و در ادامه به خدمت رستوران یا مجتمع گردشگری درنیاید؟

تصویری از دیوار باغ ایلخانی در سال ۱۴۰۰ پیش از تخریب
نظر برخی کارشناسان میراث فرهنگی بر این است که قدمت این دیوار به زندیه می‌رسد

موضوع دیگر که با انتقاد کارشناسان میراث فرهنگی نیز مواجه شده، ورود بیل مکانیکی و لودر و ماشین آلات سنگین به بافت تاریخی و مکان تاریخی است که بر پایه قانون و ضوابط میراث فرهنگی ایراد دارد. نقد دیگر به تغییر کاربری این عمارت تاریخی با آن همه تزئینات و ارزش معماری، وارد شده که به اعتقاد فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی، هرگونه تغییر کاربری در باغ ایلخانی به جز فرهنگی، موضوعیت ندارد و اشتباه است.

در ماده ۵۵۸ مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده) آمده است: «هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه‌ ها و مجموعه ‌های فرهنگی ـ تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت ‌رسیده است، یا تزئینات، ملحقات، تأسیسات، اشیاء و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور، که مستقلاً نیز واجد حیثیت فرهنگی ـ تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد علاوه بر جبران خسارات وارده به حبس از یک الی ده سال محکوم می‌شود.»

علاوه بر مفاد ماده ۵۶۰ و ماده ۵۶۴ مجازات اسلامی، در ماده ۵۶۶ قانون مجازات اسلامی هم صراحتا آمده که «هر کس نسبت به تغییر نحوه استفاده از ابنیه، اماکن و محوطه‌ های مذهبی - فرهنگی و تاریخی که در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند، برخلاف شئونات اثر و بدون مجوز از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور، اقدام کند علاوه‌بر رفع آثار تخلف و جبران خسارت وارده به حبس از سه ‌ماه تا یکسال محکوم می‌شود.»

دیوار شکافته شده باغ ایلخانی و در فلزی که بر آن نصب شده است

باغ ایلخانی از خیابان قاآنی شمالی، درون کوچه ۲۱ و سپس کوچه ۶۷/۶ و همچنین از محله سنگ سیاه و کوچه زغالی‌ها دسترسی دارد. این باغ از جمله بناهایی است که محمدقلی خان ایلخانی قشقایی در دوران قاجاریه ساخته است، هرچند برخی قدمت این باغ را به دوره زندیه متعلق می‌دانند که خان قشقایی در دوران قاجار در آن عمارتی ساخته است. بخش‌هایی از این باغ سال‌ها پیش، از هم جدا شده‌اند و اکنون باغ به دو بخش شرقی و غربی تبدیل شده است. بخش غربی که عمارت اصلی و قدیمی در آن وجود دارد و تا حدی سالم مانده، دارای سردری آجری بوده که آثار سوختگی در آن آشکار است. مساحت این بخش ۳۵۰۰ مترمربع است ولی عمارت اصلی باغ در سمت شرقی قرار دارد.

در بخش شرقی، باغچه‌ای به مساحت ۳۰۰۰ مترمربع وجود دارد و عمارت کلاه فرنگی نیز در همین بخش است. ساختمان آجری در این بخش از باغ ایلخانی دارای ایوانی با دو ستون است و در پشت ایوان سالنی بزرگ با یک پنج دری نمایان است. در بخش بالایی پنج دری نیز یک اتاق وجود دارد. در دو سوی ایوان دو راهرو قرار دارد و در بالای راهرو نیز دو گوشواره دیده می‌شود. در گوشه شمالی ایوان سه اتاق و در گوشه جنوبی چهار اتاق قرار دارد. این عمارت روی هم دارای ۱۴ باب اتاق است. در جلو ایوان دو ستون یکپارچه از سنگ ساخته شده که سر ستون‌هایش به گونه مقرنس تراشیده شده‌اند. سقف مسطح ایوان چوبی است و در آن خاتم به کار رفته است. روی اِزاره سنگ‌های ایوان نقش چند طوطی به گونه برجسته تراشیده شده است.

در برابر ایوان، پنج در چوبی منبت کاری شده قرار دارد. این درها به سوی سالنی که آن را پنج دری می‌نامند، باز می‌شود. دیوارهای این سالن نیز گچبری شده است. دیوار اتاق آینه کاری که در گوشه جنوبی ایوان ساخته شده، به گونه کامل آینه کاری و گچبری شده و روی چوب‌های سقف آن نیز نگاره گل و بلبل کشیده شده است. در جلو ایوان نیز حوضی مستطیل شکل ساخته شده است.

سرتا سر فضای باغ پوشیده از درختان میوه و تزیینی است. در هر دو سوی شرقی و غربی باغ درهای ورودی قدیمی مسدود شده است و از وضعیت عمارت و باغ اطلاعاتی تاکنون در دست نبوده است. بخش غربی این عمارت را سال‌ها پیش شرکت توسعه و عمران فارس تملک کرده و بخش شرقی مالک خصوصی دارد که سردر این بخش سال‌ها توسط مالک خصوصی مسدود شده است. جبهه غربی نیز یک سردر مجزا دارد که اگرچه توجیه مسؤولان میراث فرهنگی بر این بوده که به دلیل دسترسی محدود، دیوار تاریخی باغ تخریب شده، اما نظر کارشناسان میراث فرهنگی بر این است که سرمایه‌گذار در راستای قصد و تعهدی که برای مرمت و احیا این بنا دارد، ملزم بوده از همان سردر تخلیه نخاله و اقدامات دیگر را انجام دهد. تخریب بخشی از دیوار باغ ایلخانی مصداق آن است که می‌خواستند ابروی آن را درست کنند، چشمش را کور کردند.

تصویری از بخش دیگر دیوار باغ ایلخانی در سال ۱۴۰۰ پیش از تخریب
نظر کارشناسان میراث فرهنگی بر این است که دیوار این باغ منسجم بوده و تخریب بخشی از آن، به همه دیوار آسیب می‌رساند

دیوار باغ ایلخانی که برای تخلیه خاک‌ و تردد ماشین‌آلات، تخریب شد