کوچ روی به دنبال بهار!

رئیس مطالعات امور عشایر فارس: با واگذاری سهام کارخانه های تأسیس شده در مراتع به عشایر، حقوق عرفی آن ها پرداخت شود

کوچ روی به دنبال بهار!

فاطمه مقدم/ کوچ عشایر بر مبنای ساعت طبیعت است عشایر همدل با بهار همه جا را دنبال می کنند. بهار همین که از منطقه ای رفت آن ها نیز بار و بنه بسته و پی او می روند و منطقه سردسیر را به امید بهار به سمت مناطق گرمسیر ترک می کنند‏. این روزها برخی از عشایر در حال کوچ و رفتن به بهار قشلاق هستند تا در مناطق گرمسیری فارس ‌‏فصل ‌های سرد را بگذرانند.

«روز روستا و عشایر»8 سالی است که در تقویم مناسبت های ایران ثبت شده است. شرایط چند دهه گذشته و همچنین تغییر و تحولات نه چندان مثبت اقلیمی و اقتصادی، شرایط ‏روستاهای فارس را دچار مخاطرات بسیاری کرده که منجر به موج مهاجرت از روستاها به شهرها یا حاشیه آن شده است. درباره مشکلات ‏و مسائل عشایر هم که روایت ‌ها فراوان است از تأثیر بحران خشکسالی در جامعه عشایری تا نبود آب و چند برابر شدن قیمت علوفه و ... . گفتن از این مشکلات را به تمام روزهای سال موکول می کنیم و این روز را به شناخت عشایر فارس که 2/2 درصد جمعیت استان را شامل می‌ شوند و با ۲۶ هزار و ۷۸۰ خانوار عشایر کوچنده ۱۲ درصد جمعیت عشایر کوچنده کشور را شامل می شوند اختصاص می دهیم.

استان فارس با داشتن ۲6 هزار خانوار و 7۸0 هزار نفر جمعیت عشایری یکی از قطب های بزرگ ‏عشایری کشور محسوب می شود که در قالب 22 زیست بوم در سطح استان حضور دارند. هر ساختار ایل شامل ایل طایفه تیره بن کو می شود. بر اساس ساختار ایلی عشایر فارس، ۳ ایل بزرگ قشقایی، خمسه، لر ممسنی و لر بویراحمدی به ‏همراه ۸ طایفه مستقل جامعه بزرگ عشایری استان فارس را تشکیل می دهند. ایل قشقایی بیشترین جمعیت عشایری را در این استان دارا می باشد. ایل خمسه و ایل لر (ممسنی و ‏بویراحمدی) در رده های بعدی جمعیت عشایری فارس قرار دارند‎.‎

طوایف ایل قشقایی: عمله، فارسیمدان، شش بلوکی، کشکولی کوچک، کشکولی بزرگ و دره شوری‎.‎

طوایف ایل خمسه: باصری، کردشولی، عرب، نفر و بهارلو‎.‎

طوایف ایل لر ممسنی: جاوید، رستم، بکش و دشمن زیاری‎.‎

طوایف ایل لر بویراحمدی: جلیل، قائد گیوی، چوگی و رنگکی، آقا علیرضا، عبداللهی، شاه قاسمی و ‏اولاد علی مؤمن‎.‎

یازده طایفه مستقل در استان فارس سکونت دارند که شامل طوایف زیر می شوند‎: طایفه کهمره سرخی که بیشترین جمعیت عشایری در طوایف مستقل فارس را دارد. طوایف جشنی کهمره ‏جروق، کهمره نودان، متفرقه محلی داراب، چهارراهی، جبل النارویه و متفرقه محلی فیروزآباد در رده ‌‏های بعدی جمعیتی طوایف مستقل عشایری استان فارس قرار دارند‎.‎

نزدیک به 50 درصد عشایر فارس منتسب به ایل قشقایی است و نزدیک به 25 درصد منتسب به ایل خمسه هستند 13 درصد لر و مابقی طوایف مستقل هستند. 

به لحاظ ویژگی ها هر خانوار عشایر غذای 16 نفر از جمعیت را تأمین می کند و تامین  25 درصد گوشت استان را نیز با ‌‏2 و نیم میلیون رأس دامی که دارند بر عهده گرفته اند. در حدود دو سوم عرصه های مرتعی و منابع طبیعی استان در اختیار عشایر است. میانگین سرانه ‏مرتع هر خانوار عشایر 200 هکتار است و 44 درصد صنایع دستی استان را تأمین می کنند. ‏

عشایر فارس جزو معدود عشایری است که هنوز کوچ گردی می کنند

بیشتر عشایر ایران به تدریج یکجا نشین شده ‌اند ولی عشایر فارس هنوز هم به شیوه سنتی کوچ گردی می کنند. امسال با توجه به خشکسالی و کاهش باران کوچ متفاوت تری با سال ‌های قبل خواهیم داشت که بر اساس تقویم زمان بندی عشایر از ‏هشتم مهر ماه کوچ آن ها آغاز شده و تا نیمه آبان ماه ادامه دارد.‏

البته در فارس عشایری هم هستند که به سبب خشکسالی گاه مزارعی را اجاره می کنند گاه در همان مناطق ییلاق می مانند اما عمده عشایر فارس در فصل قشلاق که معمولاً در اواخر شهریور ماه است کوچ را آغاز می کنند و تا نیمه آبان دیگر ساکن شده اند.

مسیر کوچ عشایر فارس که دیگر ماشینی شده ثابت است. به گفته رئیس مطالعات امور عشایر فارس، عشایر در شش ماهه اول سال در مناطق سردسیر استان از شیراز به بالا نظیر سپیدان، مرودشت، ‏ارسنجان، پاسارگاد، بوانات، اقلید و آباده که مناطق سردسیر استان هستند می روند. در شش ماهه دوم سال ‏که بارش و سرما وجود دارد به مناطق گرمسیر می روند نظیر ممسنی، رستم، کازرون، فراشبند، قیر و کارزین، خنج لار، داراب ‏زرین دشت تا نی ریز ساکن می شوند. بخش دیگر از عشایر هستند که ییلاقشان در استان فارس است و قشلاقشان در استان بوشهر ‏که معمولا طایفه شش بلوکی و دره شوری به بوشهر می روند. ‏قشقایی ها بیشتر به جنوب و غرب استان کوچ می کنند.  ‏

مسیر کوچ عشایر خمسه اصولا شرق و شمال شرق استان، نظیر خرم بید، مرودشت، پاسارگاد، خرامه، سروستان، فسا، زرین دشت، داراب و نی ریز ‏است اما مکان های مشترکی نیز وجود دارد چون جهرم که هم عشایر قشقایی می روند و هم ‏عشایر خمسه.

عشایر اقتصاد تولیدی دارند ادبیات نا درست نظیر محروم باید اصلاح شود

دکتر سعید صالحی رئیس مطالعات امور عشایر فارس ‏با انتقاد از ادبیات نامناسبی که برای عشایر به کار برده می شود گفت: در حالی برای عشایر از ادبیاتی چون عشایر محروم یا عشایر مظلوم استفاده می شود که عشایر، اقتصاد تولیدی و کارکرد تولیدی دارند و در برابر جامعه شهری که اقتصاد مصرفی و کارکرد خدماتی دارد از توانمندی های بسیاری برخوردارند.

وی افزود: عشایر بالاترین نرخ اشتغال استان را در دست دارند و در حال تولید کالای ایرانی و بخشی از تأمین غذای کشور هستند لذا خدماتی که برای سرپا نگه داشتن یک شغل در روستا ‌‏یا شهر داده می شود باید با متناسب سازی به عشایر نیز داده شود.

رئیس مطالعات امور عشایر فارس تأکید کرد: ‏از این رو ما باید به عشایر به عنوان ‏یک تولید کننده نگاه کنیم اگر بخواهیم نگاه کمیته امدادی به عشایر داشته باشیم نتیجه آن کمکی به افزایش تولید در میان عشایر نمی کند همچنین باید ادبیات محرومیت و بی چیزی که درباره ‏عشایر به کار می رود را با یک رویکرد علمی تغییر دهیم عشایر تولیدکننده اند اما به پشتیبانی از تولیداتشان نیاز دارند تا هم اشتغال عشایر سرپا بماند و ‏هم برون داد آن به اقتصاد و امنیت کشور بازگردد.

رئیس مطالعات امور عشایر فارس افزود: اقتصاد عشایر تحت تأثیر اقلیم است و کوچ هم یک الزام اقلیمی است که شرایط و امکانات مخصوص به خود را دارد.

صالحی ادامه داد: این کوچ نوعی سازگاری با محیط و مدیریت خطر برای پیشگیری از بحران است اما چیزی که این میان وجود دارد این است که اقتصاد عشایر در معرض خطر بیشتری قرار دارد.

وی تصریح کرد: بین یک خانوار عشایر با اقتصادی معمولی با یک خانوار فقیر مطلق یک چشم بر هم زدن فاصله است. چرا که یک اتفاق طبیعی چون تگرگ، رعد و برق یا آب آلوده باعث می شود که سرمایه عشایر به کل از بین برود از این رو این اقتصاد نیاز به پشتیبانی دارد چون هم تولیدی است و هم در معرض خطر و در نتیجه بیکاری عشایر به فقر شهری و معضلات اجتماعی منجر خواهد شد.

صالحی با اشاره به تأمین امنیت استان توسط عشایر گفت: از سویی عشایر از نگاه پدافند غیر عامل در استان مؤثر هستند و البته ما اهمیت آن ها را به سبب پراکندگی شان احساس نمی کنیم اما مهم ترین ویژگی نقش آفرینی آن ها در امنیت پراکنده بودنشان است.

وی اظهار کرد: عشایر بدون دریافت هیچ هزینه ای از دولت به پاسبانی از محیط های بیرون شهری یا بین دو شهر یا روستا می پردازند.

رئیس مطالعات امور عشایر فارس که خود به ساختار ایلی نیز منتسب است با اشاره به این که چند ظلم مضاعف به عشایر وجود دارد که به نظرم باید به آن ها پرداخته شود اظهار داشت: یکی تعرض به حریم مراتع عشایری است نظیر زمانی که بهره برداری از طرحی معدنی در استان تصویب می شود این طرح های صنعتی و معدنی با دادن یک عدد ریالی برای گرفتن مرتع از عشایر صورت  می گیرد به این صورت که برای هر هکتار مقدار ناچیزی پول به عشایر داده می شود آن ها را  از مرتع بیرون می کنند تا کارخانه بزنند.

صالحی بیان کرد: این ضمن آن که پیامدهای زیست محیطی دارد مشکلات امنیتی و مشاجرات بین عشایر و کارخانه ها نیز ایجاد می کند. مرتع، سفره عشایر است و اجرای هر طرحی در این مراتع سفره عشایر را کوچک می کند و پیامد آن ‌‌‏عشایر فقیری خواهد بود که ناچار به مهاجرت به شهر هستند. ‏

رئیس مطالعات امور عشایر فارس به ارائه پیشنهادی در این خصوص پرداخت و افزود: بهتر است حقوق عرفی عشایر برای مراتع به صورت واگذاری سهام کارخانه ای که در مراتع عشایر تأسیس می شود صورت گیرد تا هم باعث تنوع بخشی به اشتغال عشایر شود و هم در شرایط بحران های خشکسالی عشایر بدانند که یک ممر درآمدی دارند و نگرانی کمتری داشته باشند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر عشایر خود مدافع آن کارخانه می شوند و مشکلات اجتماعی نظیر آن چه رخ می دهد که عشایر برای دفاع از مراتع راه را می بندند و درگیری ایجاد می کنند، از میان برود.

نباید عشایر از شاخص های توسعه انسانی عقب بمانند

رئیس مطالعات امور عشایر فارس در ادامه با انتقاد از این که در قانون کشور قانونی صرف عشایر وجود ندارد و هرجا قانونی برای روستا وضع شده عشایر هم شامل همان قانون شده اند تصریح کرد: در حالی عشایر و روستاییان یکی پنداشته می شوند که عشایر مردمی در حال حرکت هستند و الزامات کسی که در حال حرکت است با افراد یکجا نشین متفاوت است.

صالحی افزود: از این رو نوع خدمات رسانی به عشایر نیز باید به صورت عرضه محوری باشد نه تقاضا محوری. خدمات دستگاه اجرایی باید متناسب با شرایط عشایر شود نه شرایط عشایر متناسب با خدمات دستگاه های اجرایی. از این رو به سبب ویژگی کوچ روی عشایر الزام این است که برای دادن خدمات به آن ها مراجعه کنند چون آن ها ساکن نیستند و در حرکت اند چنان که مرحوم بهمن بیگی آموزش و پرورش را متناسب با عشایر کرد و مدارس سیار راه انداخت.

وی با بیان این که در چند سال گذشته نیز علوم پزشکی کانکس های بهداشتی برای اولین بار در سطح کشور راه اندازی کرده گفت: این کانکس ها در مناطق عشایر مستقر می شوند و خدمات پزشکی در دسترس عشایر قرار می دهند.

رئیس مطالعات امور عشایر فارس تأکید کرد: همچنین نباید عشایر از شاخص های توسعه انسانی عقب بمانند بلکه با متناسب سازی خدمات دستگاه های اجرایی می شود تکنولوژی طراحی کرد تا در همان حالت کوچ نشینی از آب بهداشتی سالم استفاده کنند از شبکه های آنتی موبایل استفاده کنند و ... .

مراتعی که عشایر به صورت عرفی در آن زندگی می کنند به نام آن ها زده شود

این پژوهشگر حوزه عشایر الزام دیگر برای حمایت این جامعه را اجرای طرح کاداستر مراتع خواند و خاطرنشان کرد: در قانون احکام دائمی تصریح شده که مراتع عشایری و روستایی ممیزی شده و جدا شوند.

صالحی افزود: با اجرای طرح کاداستر مراتع عشایر دیگر مشخص است که محدوده عرفی هر طایفه کجاست و این جز دادن حق عشایر و جلوگیری از تجاوز به حقوق عرفی عشایر از لحاظ جنبه حفظ محیط زیستی و کنترل آتش سوزی ها هم بسیار موثر است زیرا عشایر مالک محدوده و با اطلاع رسانی جلوی گسترش آتش در منابع طبیعی را می گیرند هرچند که بدون اجرای طرح کاداستر نیز تا کنون عشایر اولین کسانی بوده و هستند که برای خاموش کردن آتش در مراتع وجنگل ها پیش قدم می شوند چنان که سال گذشته نیز 4 نفر از عشایر در خاموش کردن آتش سوزی تنگه هایقر سوختند و جانشان را از دست دادند.

وی گفت: اجرای طرح کاداستر و مشخص شدن محدوده ثبتی مراتع که از طریق جی پی اس قابل رؤیت باشد هم به نفع عشایر است هم به نفع محیط زیست.

تنوع بخشی به اشتغال عشایر فارس با توسعه گردشگری عشایر

لباس‌ های رنگارنگ، موسیقی، صنایع دستی پر طرفدار و کهن، زیست در دامن طبیعت، درک لذت چادرنشینی و کوچ ‌نشینی، هیجان دست و پنجه نرم کردن با طبیعت، معاشرت با زنان و مردانی که در دل کوه و دشت زندگی کرده اند همه و همه از جاذبه‌ های جامعه عشایر است که فصول مختلف سال در ییلاق و قشلاق می تواند به جذب گردشگر بپردازد. علاقمندان به انواع گردشگری چه گردشگری طبیعی و چه گردشگری بومی، گردشگری مزرعه، چه گردشگری از نوعی که وابسته به صنایع دستی است می توانند در کنار عشایر چند روزی را بگذرانند. در حقیقت گردشگری عشایری ترکیبی از مولفه‌ های گردشگری فرهنگ ‌محور و اکو توریسم است. از سویی توسعه گردشگری عشایری بر توانمند سازی آن ها اثر گذاشته و خطر زوال فرهنگ ‌ها و خرده فرهنگ ‌های عشایری را کاهش می دهد و آن ها را مشتاق به نگه داشت آداب و سنن و رسم و رسومات خود می کند.

صالحی با تأکید بر این که در سنوات گذشته بحث گردشگری عشایر و هم بوم گردی عشایر کلید خورده است،‏ گفت: ما اکنون 25 طرح فعال گردشگری عشایری داریم که چندین مورد آن را دختران عشایر فعال کردند و با توجه به پتانسیل بالای زندگی و فرهنگ عشایر برای گردشگری اداره امور عشایر در حال فعالیت برای توسعه گردشگری عشایر است تا به عنوان یک پتانسیل برای تنوع بخشی به اشتغال و معیشت عشایر از آن بهره ببرد و عشایر را تشویق می کنیم تا به سمت و سوی گردشگری و جذب گردشگران حرکت کنند و در همان فضای زندگی عشایری چادرهایی برای اقامت گردشگران مناسب سازی شود.